Кулун тутар 5 күнүгэр Сунтаар технологическай колледжын дьиэтигэр Леонид Попов аатынан киин бибилэтиэкэ уонна Кэмпэндээйи модельнай бибилэтиэкэтэ тэрийэр “Биһиги умнубаппыт. Мы помним” улуустааҕы историко-краеведчэскэй, научнай-практическай конференция VI-с төгүлүн ыытылынна. Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну, өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ дойдуну көмүскээччилэрин уонна Улуу Кыайыы 80 сылларыгар аналлаах быйылгы конференция икки түһүмэҕинэн тэрилиннэ: айар үлэлэр күрэстэрэ (буктрейлер, хоһоон уус-уран ааҕыыта, хоһоон айыы, видеоролик) кэтэхтэн ыытылынна уонна иккис түһүмэх – 4 секциянан билим-чинчийэр үлэлэри экспертар көрдүлэр-иһиттилэр. Конференцияҕа барыта холбоон 125 үлэ киирэн кыттыыны ылла.
Айар күрэстэр түмүктэрэ:
Видеоролик, видеокиинэ күрэһэ:
Оҕолорго:
1 миэстэ – Амирхан Иванов, Устье нэһ., (сал. Тихонова М.С., В.Ф. Абрамович аатынан Устье орто оскуолатын саха тылын учуутала) “Мы помним”
2 миэстэ “Эйгэ” фольклорнай кэлэктиип, Сунтаар нэһ., (сал. Иванова С. М., Сунтаар 3 нүөмэрдээх оскуола алын сүһүөх кылааһын учуутала, Алексеева Т.А., «Эйгэ» кэлэктиип салайааччыта) «Улуу кыайыы герой пионердара»
3 миэстэ –Айаал Томский, Сунтаардааҕы 3 нүөмэрдээх оскуола 7 кылааһын үөрэнээччитэ (сал. Томская М.И.) “Тридцать восемь красных гвоздик”
Улахан дьоҥҥо:
1 миэстэ – Ю.М.Гурьев аатынан култуура дьиэтин кэлэктиибэ, Сиэйэ нэһ., “Сэрии хаһан да буолбатын”
2 миэстэ –Татьяна Ивановна Местникова, Кэмпэндээйи нэһ., “Сунтаардар 1944 сыллаахха Улуу Сталиҥҥа суруктара”
3 миэстэ –Олимпиада Антоновна Петрова, Маар Күөл нэһ., “Таайбыт үтүө аатын умнубаппыт!”.
Буктрейлер көрүҥэр:
Оҕолорго:
1 миэстэ –Станислав Саввинов, Кэмпэндээйи нэһ., «Сунтаардар сэрии сылларыгар» (сал. Саввинова Л.Г. төрөппүт, Местникова Т.И. Кэмпэндээйи нэһ. олохтоох бибилэтиэкэтин сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ)
2 миэстэ – Л.Попов аатынан Арыылаах орто агрооскуолатын 5 кылааһын үөрэнээччилэрэ,(сал. Данилова Е.П., история, обществознание учуутала)
Улахан дьоҥҥо:
1 миэстэ –Елена Александровна Егорова, Татьяна Александровна Митрофанова, Вера Прокопьевна Уарова, Тойбохой нэһ. олохтоох бибилэтиэкэтэ, “Буктрейлер одной книги «Книга о войне»”
2 миэстэ — Мария Александровна Андреева, Күндэйэ нэһ., олохтоох бибилэтиэкэ сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ “Афанасий Гуринов-Арчылан «Ийэлэриэм, мин кэллим!…»
3 миэстэ –Татьяна Ивановна Местникова, Кэмпэндээйи нэһ., олохтоох бибилэтиэкэ сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ “Кэмпэндээйилэр сэрии сылларыгар улуус хаһыатыгар”
Авторскай хоһоон күрэһин түмүгэ:
Оҕолорго:
1 миэстэ — Аделаида Иванова, «Блокадные дети», Түбэй Дьаархан (сал. Иванова А.Л.)
2 миэстэ –Алексей Уткин, «Мин сүрэхпэр — Ильмень», Томпо (сал. Сидорова С.К.)
3 миэстэ –Даана Потапова, «В тени войны, где гремят орудия», Уһун Күөл (сал. Осипова А.Н.)
Улахан дьоҥҥо:
1 миэстэ –Василий Семенович Павлов, «Сэрии сылын оҕолоро» Устье нэһилиэгэ
2 миэстэ ¬– «Айыллыы» бөлөх, Владислав Аргунов кыайыы туһунан авторскай хоһоонноруттан быһа тардыылары В.Г.Павлов аатынан Сунтаар алын сүһүөх оскуолатын учууталлара аахтылар
3 миэстэ — Екатерина Алексеевна Коротова, Сунтаар нэһ., «Эдэр саллаат».
Хоһоон ааҕыытын күрэһин түмүгэ:
12-17 диэри саастаах оҕолорго:
1 миэстэ — Леонид Попов аатынан Арыылаах агрооскуолатын 10 кылааһын үөрэнээччилэрэ «Вечная слава героям» (сал. Иванова Т.С.)
2 миэстэ — Эрчим Тюляхов, Сунтаар политехническай лицей — интернат, «Саллаат эһэм суруктара» (сал. Ефимова А.В.)
3 миэстэ — Күндүл Егоров, Станислав Саввинов, Ромелла Яковлева, Лилияна Тихонова «Кэс тыл» (сал. Кондратьева Н.Е., Местникова Т.И.).
Улахан дьоҥҥо:
1 миэстэ — Татьяна Афанасьевна Семенова, Элгээйи модельнай бибилэтиэкэтин кылаабынай бибилэтиэкэрэ («Баллада о матери» Андрей Дементьев).
2 миэстэ — Мария Владимировна Васильева, Б. Н. Егоров аатынан Күндэйэ орто оскуолата («День суда» Дмитрий Кедрин).
3 миэстэ — Нарыйа Егоровна Кондратьева, В. И. Иванов аатынан Кэмпэндээйи орто оскуолатын саха тылын учуутала («Кэмпэндээйи кистэлэҥэ» Н. Михалева — Сайа).
Бастакы секцияҕа – “Кэмпэндээйи 8-ыс нүөмэрдээх хаайыыта: чахчылар, хаайыыны ааспыт дьон дьылҕалара” – 5 кыттааччы (4 оҕо, 1 улахан киһи) кыттыыны ылла. Экспертэринэн Валентина Васильевна Федорова, Кэмпэндээйи оскуолатын нуучча тылын уонна литературатын учуутала, бэрэссэдээтэл, Афанасий Викторович Евсеев, Прокопий Макарович Попов, Сунтаар 1-кы уонна Кэмпэндээйи оскуолаларын историяҕа уонна обществознаниеҕа учууталлара. Түмүк:
Оҕолорго:
1 м. — Майя Иванова, Сунтаар оҕо дьоҕурун сайыннарар киин, «Один из безвинно осужденных»
2 м. – Нарыйаана Гаврильева, Кэмпэндээйи оскуолата, «Выявление уголовных дел, заключенных Кемпендяйской колонии в Национальном архиве РС (Я)”
3 м. — Ванесса Федорова, Кэмпэндээйи оскуолата, «Дьаархаттар Кэппэндээйи холуонньатыгар».
Биһирэбил сурук ¬– Ванесса Протодьяконова, Кэмпэндээйи оскуолата, «Уголовное дело рабочих сользавода в годы войны».
Ыччакка бастакы миэстэни Кэмпэндээйи оскуолатын 10 кыл. үөрэнээччитэ Таисия Саввинова Таисия «Обещание вернуть честное имя отцу, пусть даже посмертно…» үлэтинэн ылла.
Улахан дьоҥҥо:
1 м. — Сардана Николаевна Васильева, «Кемпендяйская ИТК-8 в мемуарах И.Н.Бейберетова, Ороһу, Үөһээ Бүлүү.
Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Прокопий Никифорович Попов аатынан бириэмийэни 3 тыһ. солк. оҕолоро ыраахтан кэлбит кыттааччыбытыгар Сардана Васильеваҕа туттардылар.
Иккискэ – “Аҕа дойду сэриитин буойуннара: сураҕа суох сүппүттэрэ, сэрии толоонугар охтубуттар, Кыайыы өрөгөйүн билбит сэрии бэтэрээннэрэ” – 28 кыттааччы (19 оҕо, 9 улахан киһи) үлэтэ киирдэ. Оҕолорго Дьүүллүүр Сүбэҕэ Ирина Николаевна Сивцева, Сунтаар 1 нүөмэрдээх оскуолатын педагог-бибилэтиэкэрэ, бэрэссэдээтэл, Александра Семеновна Павлова, улуус үөрэҕириитин салалтатын иитиигэ уонна эбии үөрэхтээһинин салаатын сэбиэдиссэйэ, Тит Николаевич Намылов, Сунтаар улууһун архыыбын сиэбиэдиссэйэ үлэлээтилэр. Оттон улахан дьоҥҥо экспертэр – Галина Николаевна Лидочен, оҕо дьоҕурун сайыннарар киин эбии үөрэхтээһинин педагога, бэрэссэдээтэл, Афанасий Кириллович Васильев, Сунтаар улууһун бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Мария Семеновна Ордахова, Сунтаар гимназиятын историяҕа учуутала. Түмүк маннык буолла:
5-8 кылаастарга:
1 место — Кристиан Антонов, Марк Хастыров, Сунтаар лицей-интерната, «Учуутал буойун бойобуой суола»
2 место — Жемчужина Генерова, Куокуну оскуолата, «Киэн тутта ааттыыбыт эйигин!».
3 место — Антон Трофимов,Элгээйи оскуолата, «Ленинград оборонатын кыайыытын уһансыбыт буойуттар».
9-11 кылаастарга:
1 м. — Далаана Попова, Элгээйи оскуолата, «Василий Наумович 1941-1942 сылларга суруйбут дневнига»
2 м. – Сергей Никитин, Кокуну оскуолата, «Егор Петров — снайпер-пулеметчик Великой Отечественной войны»
3 место – Владислав Андреев, СПТЛИ, «По следам воинов-сунтарцев, павших на озере Ильмень (поисковая работа учащихся на местах боев)».
Сэрии бэтэрээнэ Петр Никитич Николаев (Элгээйи) сыдьааннарыттан эһэлэрин аатынан анал бириис Далаана Поповаҕа туттарылынна. Улуу сэрии кыттыылааҕа, бэтэрээн Прокопий Никифорович Попов аатынан анал бириэмийэни аймахтара Кристиан Антоновка уонна Марк Хастыровка биэрдилэр. Аллыҥаттан сэрии бэтэрээнэ Семен Платонович Иванов сиэннэриттэн кини сырдык аатынан харчынан бириэмийэни Аллыҥа оҕотугар Демьян Сидоровка туттардылар. Хадан нэһилиэгин олохтооҕо, сэрии бэтэрээнэ Григорий Степанович Кугасов аймахтара бириэмийэтин оҕолоро, сиэннэрэ Сунтаар 1- №-дээх оскуолатын үөрэгээччитигэр Степан Охлопковка анаатылар. Хадантан сэрии кыттыылааҕа Илья Алексеевич Иванов аатынан анал бириэмийэни Дамир Сергеевка бэлэхтээтилэр.
Улахан дьоҥҥо:
1 м. — Татьяна Ивановна Местникова «Данные с ОБД «Мемориал» о военнопленных из Сунтарского улуса»
2. Зинаида Яковлевна Иванова «Сунтаар улууһун учууталлара Аҕа дойду сэриитигэр кыттыылара»
3. Дария Ильинична Саввинова «Одна судьба — сотни жизней» участник ВОВ — Иванов Петр Иннокентьевич”
Куокуну нэһилиэгиттэн сэрии бэтэрээнэ Дмитрий Кузьмич Петров аатынан анал бириэмийэни сиэннэрэ Түбэйтэн сылдьар кыттааччыбытыгар Мария Матвеевна Даниловаҕа туттардылар.
Үһүс секцияҕа – “Бары күүһү фроҥҥа: тыыл үлэһиттэрэ, сэрии бэтэрээннэрэ” – 15 кыттааччы, олортон 6 оҕо, 9 улахан киһи. Үлэлэри эксперт хараҕынан сыаналаатылар: оҕолорго – Ангелина Владимировна Антонова, Н.М. Родионова аатынан оҕо дьоҕурун сайыннарар киин директора, бэрэссэдээтэл, Михаил Федорович Тимофеев, улуустааҕы нэһилиэнньэ социальнай харысхаллаах буолуутун уонна үлэ салалтатын начальнига, Светлана Дмитриевна Иванова, Сунтаар оҕо бибилэтиэкэтин сүрүннүүр библиограба; улахан дьоҥҥо – Марфа Аркадьевна Семенова, Сунтаар технологическай колледжын директоры иитэр үлэҕэ солбуйааччыта, бэрэссэдээтэл, Мария Афанасьевна Тараярова, С.А. Сибиэрэп-Кыыл Уолун аатынан УНАК норуот айымньытын салаатын сэбиэдиссэйэ, Дария Николаевна Павлова, Сунтаар 3-с оскуолатын историяҕа уонна обществознаниеҕа учуутала. Түмүк:
5-8 кылаастарга:
1 м. –Тимур Петров, В.Ф.Абрамович атынан Устье оскуолата, «Сохраняя историю»
2 м. – Мирон Григорьев, Сунтаар лицей-интерната, «Мин хос эбэм, хос эҺэм тыыл ветераннара»
3 м. – Алгыстаана Федорова, Сунтаар лицей-интерната, » Сэрии сылыгар үлэнэн»
9-11 кылаастарга:
1 м. – Эвелина Сымытова, Кэмпэндээйи оскуолата, «История колхозников, мобилизованных из Сунтарского района на лесозаготовку в Кемпендяйский сользавод 1941-1945 годов»
2 м. – Алина Никифорова, ученица 10 б класса Сунтарской СОШ им. А.П.Павлова «Хос эбэм, хос эҺэм тыыл бэтэрээннэрэ», Сунтаар 1 оскуолата
Аллыҥа нэһилиэгиттэн үлэ, тыыл бэтэрээнэ Мария Кирилловна Васильева сыдьааннарыттан анал бириэмийэ Кэмпэндээйи оскуолатын үөрэнээччитигэр Харысхан Семеновка туттарылынна.
Улахан дьоҥҥо:
1 м. ¬– Николай Иннокентьевич Герасимов, Кэмпэндээйи
2 м. ¬– Виктория Валериановна Иванова, Күндэйэ
3 м. –Зинаида Иннокентьевна Васильева, Кутана
Сэрии бэтэрээнэ Афанасий Николаевич Прокопьев үтүө аатынан бириэмийэни кыыһа Наталия Афанасьевна Тараярова Бүлүүчээнтэн Евдокия Васильевна Гуляеваҕа туттарда.
Төрдүс секция – “Сунтаардар Ийэ дойду көмүскэлигэр: Афганистан, Чечня, Сирия сэриилэрин уонна Украинаҕа байыаннай дьайыы кыттыылаахтара” – барыта 10 кыттааччы: 6 оҕо, 4 улахан киһи. Дьүүллүүр Сүбэ маннык састаабынан үлэлээтэ: Борис Михайлович Уларов, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинин салайааччыта, улуус аҕаларын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Сүбэ бэрэссэдээтэлэ, Игорь Семенович Данилов, Сунтаар улууһун байыаннай комиссара,.
Түмүк маннык буолла:
Оҕолорго:
1 м. — Любомир Егоров, Артемий Саввинов, Күндэйэ, «Генетический код защиты Отечества: Герой России Филипп Александрович Евсеев»
2 м. — Анжелина Тихонова, Уһун Күөл, «Биир дойдулааҕым герой Дмитрий Егоров»
3 м. — Мария Ващенко, Сунтаар, «Призвание — Родину защищать…»
Ыччаттарга:
1 м. — Амирхан Иванов, Устье, «Наши выпускники — участники СВО на Украине»
2 м. – Эрик Сахатаев, Хадан, «Хадан нэһилиэгин буойуттара анал байыаннай дьайыыга»
3 м. — Вилюяна Лукина, Бордоҥ, «Воин, учитель — всегда правофланговый»
Улахан дьоҥҥо:
1 м. — Александра Семеновна Павлова, Сунтаар, «Генетический код России — защита Родины»
2 м. — Августина Денисовна Платонова, Кириэстээх, «Участники СВО — Герои нашего времени»
3 м. — Николай Павлович Егоров, Тойбохой, «Наши воспитанники — участники СВО. Чтобы помнили»
Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Дмитрий Яковлевич Григорьев оҕолоруттан анал бириис Лилия Николаевна Сергееваҕа күтүөтэ Борис Михайлович Уларов туттарда.
Хотугу Кавказка анал байыаннай дьайыы бэтэрээнэ Ростислав Николаевич Николаев дьиэ кэргэнин аатыттан бэлэх Александра Семеновна Павловаҕа ананна.
Ону таһынан, анал байыаннай дьайыыга кытта сылдьар Хадан уолаттарын дьонуттан харчынан бириэмийэни Хадан ыччатыгар Эрик Сахатаевка биэрдилэр.
Ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ уонна биир дойдулаахтарбыт алдьархайдаах 1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын, тыылга олохторун, биллэ-көстө илик чахчыларын история уонна архыып дааннайдарыгар олоҕуран көмүс ааттарын үйэтитэргэ, Кэмпэндээйи 8-с нүөмэрдээх холуонньатыгар сыыһа сууттанан, олохтон туораабыт дьоммут сырдык ааттарын буларга, үтүө ааттарын төнүннэрэргэ, Афганистан, Чечня, Сирия сэриилэригэр уонна билигин буола турар анал байыаннай дьайыыга сырдык тыыннарын толук уурбут уонна этэҥҥэ сулууспалыы сылдьар хорсун буойуннарбыт ааттарын көмүс буукубанан суруйарга улахан тирэх, олук буолар “Биһиги умнубаппыт. Мы помним” бырайыак билиҥҥи дьалхааннаах, балысхан сайдыылаах олохпутугар олус туһалаах, наадалаах бырайыак буоларын саарбахтаабаппыт. Түгэни туһанан конференция бары кыттыылаахтарыгар, экспертарыгар, бэтэрээн аймахтарын үрдүк аатын өрө тутар, кинилэр ааттарын үйэтитэр спонсордарбытыгар истиҥ махталбытын тиэрдэбит, этэҥҥэ буолууну баҕарабыт! Орто дойдуга букатын кэлбит суох, ол – айылҕа сокуона. Ол эрэн төһөнөн кинилэр, биһиги дьоруойдарбыт, ааттарын ахтабыт, саныыбыт, ааттыыбыт – оччонон кинилэр сырдык ааттара тыыннаах. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат.
Марианна Поскачина,
Сунтаар киин бибилэтиэкэтин кыраайы үөрэтэр уонна
библиография салаатын үлэһитэ
Мария Томская хаартыскаҕа түһэриитэ
