Саха дьоно өбүгэ саҕаттан Дьөһөгөй Айыы оҕотугар сүгүрүйэн, сылгыны миинэр миҥэ, көлүнэр көлө, эрэллээх доҕор оҥостон үйэлэри уҥуордаан баччаҕа диэри кэллэҕэ. Кулун тутарга Дьөһөгөй оҕото сыһыыга-хонууга көҥүл көччүйэн төрүүр-ууһуур кэмэ саҕаланар. Оттон бу ыйы баттаһа кулун тутар 21 күнүгэр – өрөспүүбүлүкэҕэ Сылгыһыт күнэ бэлиэтэнэр. Бу бэлиэ күнү 2016 с. Ил Дархан Егор Борисов таһаарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сылгыны үөрдээн иитии дьаһалларын туһунан» ыйааҕар олоҕуран ыытар буолбуттара.
Түөрт түөрэм туйахтааҕы сүүрдэр, сыспай сиэллээҕи сырыырҕатар, Бүрээтийэ, Монголия кыраныыссатыгар тиийэ ыҥыыр атынан ыраах айаҥҥа сылдьыбыт, биир дойдулаахпытын Геннадий Пустоляковы кытта сэһэргэһиибитин ааҕааччыларбытыгар сырдатабыт.
– Геннадий Владимирович, үтүө күн буоллун. Бастатан туран бэйэҥ тускунан, хантан төрүттээххин, дьиэ кэргэниҥ туһунан ааҕааччыларбытыгар сиһилии сырдатыаҥ дуо?
– От ыйын өҥүрүк куйааһа сатыылаан турар кэмигэр 1963 с. Хадан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Аҕам нуучча хааннаах, Кировскай уобаластан кэлбитэ. Саха кыыһын (ийэбитин) кэргэн ылан биир кыыс, алта уол оҕоломмуттара. Бииргэ төрөөбүттэр бары сылгыга сыстаҕас дьоммут. Убайдарым, бырааттарым бары Хадан нэһилиэгиттэн улууска ыытыллар ат сүүрдүүтүгэр кыттан бириистээх миэстэҕэ тиксээччилэр. Бэйэм эрдэ сылгыһыттыы сылдьыбытым. Кэлин биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри, 8-с сылтан ордук, Сунтаар киин балыыһатыгар “Суһал көмөҕө” суоппардаабытым. Билигин төрөөбүт нэһилиэкпэр олохтоох дьаһалтаҕа суоппарынан үлэлиибин. Үлэм быыһыгар кэтэх хаһаайыстыбабар икки үөр сылгыбын көрөбүн. Миигин кытта оҕолорум, сиэннэрим тэҥҥэ сылдьыһан көмө дьоно буолаллар.
– “Хаанынан бэриллибит удьуор сылгыһыт” диэн бэргэн этии саха дьонугар былыр-былыргыттан өбүгэ саҕаттан баар. Оттон эйигин сылгыга ким сыһыарбытай? Хаһааҥҥыттан сылгыга сыстыбыккыный?
– Оҕо сылдьан звеноҕа оттуур кэммитигэр от мунньааччыларга ат сылгылаан аҕалар этибит. 8-с кылааска үөрэнэ сылдьан таайбын кытта атынан тыаҕа тахсан оттуур этибит. Оччолортон акка сыстан, ат миинэ үөрэнэн күн бүгүнүгэр диэри ат өрөҕөтүгэр өрө мөхсө сылдьабын.
– Былырыын биир дойдулааххын Роман Поповтуун 2,5 ый устата атынан Бүрээтийэҕэ, Монголия кыраныыссатыгар тиийэ сылдьыбыккытын бүтүн өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ эһиги айаҥҥыт туһунан долгуйа билэ-көрө, истэ олорбуппут. Туох сыаллаах айаҥҥа туруммуккутуй уонна маннык айантан тугу биллигит-көрдүгүт? Ити туһунан сырдата түһүөҥ дуо?
– Арамаан идеятынан иллэрээ сыл үс буолан Лиэнискэй, Өлүөхүмэ быыстарынан 20 хонук 600 км сири кэрийэн, төрөөбүт дойду баай историятын билсэн, өбүгэлэрбит сырыыларын-айаннарын туһунан үтүө өйдөбүлү үйэтитэр, билбит билиибитин кэнчээри ыччакка тириэрдэр соруктаах кэрэ-бэлиэ сирдэри көрөн-истэн кэлбиппит. Ол кэннэ былырыын эмиэ Арамаан баҕа санаата үүйэ-хаайа тутан, “ыраах айаҥҥа миигин кытта барсаҕын дуо?” – диэн ыйыппытыгар тута сөбүлэспитим. Эрдэттэн бэлэмнэнэн, сыал-сорук оҥостон атырдьах ыйын 15 күнүттэн Монголияҕа тиийэрдии уһун айаҥҥа туруммуппут. Хадан нэһилиэгин олохтоохторо олус үчүгэйдик атаарбыттара. Баһылыкпыт Андрей Николаевич биһигини өйөөн, үлэбититтэн көҥүл биэрэн ыыппыта. Ырдыыбытын, оһохпутун, балааккабытын барытын тиэнэн 4 аттаах Туруктанан барбыппыт. Лена Туруктатыгар диэри 200-тэн тахса км айаннаан тиийбиппит. Онтон Ленаны кыйан Маача диэн сиргэ тиийбиппит. Маачаттан көмүс хостооччулар суолларынан Байкалынан аараан, Бүрээтийэҕэ тиийэ сылдьыбыппыт. Иннинээҕи көлүөнэ биир дойдулаахтарбыт таһаҕас таһыытын олохтоон, “солко суолугар”, Кээхтэҕэ тиийэ айаннаан, сайдыы суолун тэлбиттэрэ. Кинилэр үтүө өйдөбүллэрин үйэтитэр, саха сылгытын, сылгы кыаҕын көрдөрөр-билиһиннэрэр сыаллаах уонна атын сир сылгыһыттарын уопутун билсэр соруктаах баран кэлбиппит. Айаммытыгар дьон-сэргэ көмөлөһөн олус абыраабыта. Туруктаттан саҕалаан аара көрсүбүт дьоммут, ким хоннорор, аһатар, ким туох кыахтааҕынан көмөлөспүттэрэ. Иркутскай диэки дьиэтэ-уота суох сирдэргэ балааккаҕа хонон, сынньанан сылдьыбыппыт. Ардах да ардах этэ. Ыраах айаҥҥа сылдьар массыыналар суоппардара «Туох көмө наада?» диэн ыйытан аһынан-үөлүнэн көмө буолбуттара. Олус элбэҕи биэрээри гыннахтарына, таһаҕаспыт ыйааһын буолар диэн ылбат этибит. Бүрээттэр абыраабыттара. Дьон үтүө да санаалаах буолар эбит диэн олус сөҕөн кэллибит.
– Сылгыны иитии уонна сылгыһыт буоларга киһиттэн ханнык хаачыстыба ирдэнэрин туһунан сүбэ-соргу курдук этиэҥ дуо?
– Сылгыһыт буоларга тулуур, дьулуур наада. Тымныыны тулуйа үөрэниэхтээх, акка сыстан, аты үчүгэйдик көрө-истэ сылдьыахха наада.
Салгыы Геннадий Владимирович кэпсээнигэр сигэнэн (тирэҕирэн) Роман Попову кытары кэпсэппэтэхпитинэ табыллыа суох диэн санааҕа кэллибит. Кэпсэтиигэ Роман Октавианович кыттыһар. Роман киһини өйдүүр буолуоҕуттан акка аҕатынаан мэҥэстэн, оскуола сахтан ат айааһаан, 16 сааһыттан сопхуоска сылгыһыттаан, өҥүрүк куйааһы, бытарҕан тымныыны аахсыбакка, үйэтин сааһын тухары Дьөһөгөй оҕотун, сыспай сиэллээҕи биэбэйдиир. Кини: «Сылгыта суох сатаммаппын», – диэн этэр.
– Сыспай сиэллээҕи сырыырҕатар сылгыһыттар күннэринэн улуус сылгыһыттарыгар соргу-дугуй буолуохтун! Билигин сылгы үксэ кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон илиитигэр баар. Чуолаан биэнсийэлээх уонна арыый эдэр дьоҥҥо. Өбүгэлэрбит сылгыны “халдьаайы хаһыҥа” дииллэрэ. Саха сиригэр сылгы эстиэҕин чааһынай дьон биэс харчы көмөтө суох тутан олороллор диэтэхпинэ улахан баһыы буолбата буолуо. Манна этиилээхпин. Сүүрбэ биэс сыл чааһынай сылгыны тутан олорбут биэнсийэҕэ тахсыбыт дьону “Үлэ бэтэрээнэ” оҥортуохха наада эбэтэр онно сөптөөх эбии көмө биэнсийэ олохтоноро буоллар. Тоҕо диэтэххэ, туох баар култуурабыт, олохпут өйдөбүлэ – сылгыга түмүллэр. Сүдү төрүт дьарыкпытын табаһыт статуһун кытта тэҥниэххэ наада, оччоҕо эдэр дьон сылгыга интэриэһэ күүһүрүө, сыспай сиэллээх сыһыы аайы кистиэҕэ. Биир бэйэм саха сылгытын өрө тутабын. Дугуйдааннааҕы суолларын эрдэттэн кэпсэтэн, Бодойбо суолун ыйан, Өлүөнэ өрүскэ диэри сирдээн, алҕаталаан ыыппытым. Ол өбүгэлэрбит тиэстибит, оччолорго тыын суолталаах бастакы сайдыы сахпыт суолларынан икки буолан айаннаан дьону-сэргэни, оччотооҕу кэмнэри көрдөрөн, кэпсээн сэргэхситтибит, таарыйа саха ата тулуурун, киһитэ дьулуурун көрдөрдүбүт.
Дьэ, бу курдук кэпсэтиибитин түмүктүүбүт. Геннадийдаах Роман кырдьыга да өбүгэ үгэһин, сылгыны иитии дьарыгын көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ тириэрдэр, саха сылгытын тэнитэр соруктаах, туохтан да толлубат, хорсун сылгыһыт буолалларын биллэхпит буоллун.
Елизавета ТИТОВА