Дойдубут көмүскэлигэр байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан Сунтаар улууһуттан элбэх киһи хомуурга ыҥырыллан уонна баҕа өттүнэн барбыттара, бараллар даҕаны. Бу кэм устата биһиги улууспут байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр ааҕан сиппэт үгүс көмөнү оҥордо.
Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев биһиги СВО-ҕа сылдьар биир дойдулаахтарбытын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин хайдах өйүүллэрин туһунан маннык кэпсээтэ.
— Анал байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан дойдубутугар ыксал буолбутугар уолаттарбыт ийэ сирдэрин көмүскүү барбыттара. Тус бэйэм биир дойдулаахтарбынан, дьоммунан киэн туттабын. Улуус дьаһалтата бары өттүнэн байыастарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр күүс-көмө буолабыт. Ол курдук, аан бастаан ыҥырыллан барар байыастарга улуус дьаһалтата 50 тыһ. солк. көмө биэрбиппит. Бу күһүҥҥэттэн хантараак баттаан, баҕа өттүнэн барар байыастарга 100 тыһ. солк. олохтообуппут. Кыһалҕаҕа түбэспит дьиэ кэргэттэргэ туох кыалларынан көмөлөһөбүт. СВО кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэригэр туһааннаах дастабырыанньалары биэрэбит. Кинилэр араас чэпчэтиилэринэн туһаналлар. Ол курдук, төрөппүттэри усунуостарыттан, нолуоктан босхолооһун, оскуолаҕа босхо аһылык, култуурунай тэрээһиннэргэ, уопсастыбаннай тырааныспарга босхо сылдьыы о.д.а.
Байыаннай дьайыы буола турар сиригэр көмө илдьэ хас да төгүл бара сырыттыбыт. Бу манна нэһилиэк баһылыктарын кытта баран нэһилиэктэрин сонунун сэһэргээн, көрсөн-билсэн кэллибит. Уолаттарбыт сакаастарынан гуманитарнай көмөнү илдьэн туттардыбыт. СВО буола турар сиригэр тиийэн байыастары кытта көрсөн, кинилэр бөҕөх, күүстээх санаалаахтарын киһи астына көрөр. Хамандьыырдары кытта көрсөн кэпсэттэххэ, саха уолаттара айылҕаҕа, сиргэ-уокка сылдьа үөрүйэхтэрин бэл диэтэр баанньык, оһох оҥорон дьиэни-уоту тутууга сатабыллаахтарын сөҕөллөр. Уолаттарбыт үксэ да булчут буолан снайперынан, разведчигынан сылдьаллар. Саха сириттэн олус элбэх көмө кэлэр диэн бэлиэтииллэр. Маннык кэлэн көрсөн, дойдубут сонунун кэпсээн бараргытыттан аһара астынабыт дииллэр. Кыра да болҕомто киһиэхэ күүс эбэр, санаатын көтөҕөр дииллэрэ ол кырдьык.
Сунтаарым улууһун дьонугар, ытык-мааны кырдьаҕастарыгар, уопсастыбанньыктарыгар, урбаанньыттарга, биирдиилээн дьоҥҥо, тэрилтэ салайааччыларыгар, тус бэйэм ааппыттан, ким да туора турбакка күүс-көмө буолалларыгар барҕа махталбын тириэрдэбин».
Дойдубут көмөтө – күүспүтүгэр күүс эбэр
Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев салайааччылаах дэлэгээссийэ өрөспүүбүлүкэбит үрдүнэн улуустартан аан бастакынан байыаннай дьайыы зонатыгар тиийбиттэрэ. Барыта 6-та тиийэ сырыттылар. Ол курдук, 2022 с. Хабаровскай, Уссурийск, Владивосток байыаннай чаастарыгар сылдьыбыттара. Оттон 2023 с. олунньуга уонна сэтинньигэ Донецкай, Луганскай, Запорожскай, Херсонскай хайысхаларынан көмө илдьэн, биир дойдулаахтарын көрсөн-билсэн кэлбиттэрэ. Бу сыл биһиги улуустан иккилии буолан волонтердар А.И.Иванов, С.А.Павлов, Д.Ф.Федоров, Д.С.Саввинов, Г.А.Тараяров байыаннай дьайыы буола турар сиригэр 1-1,5 ый устата сылдьан баһыылкалары, гуманитарнай көмөнү тириэрдиигэ үлэлээбиттэрэ. Волонтердар үлэлэрэ атын улуустарга үтүө холобур буолбута. Улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова Хабаровскай, Улан Удэ байыаннай чаастарыгар тиийэ сылдьан байыастар докумуоннарын билсибитэ.
2024 с. олунньуга, балаҕан ыйыгар уонна бу соторутааҕыта сэтинньигэ, ахсынньыга Донецкайга, Луганскайга, Запорожскайга, Херсонскайга, Курскайга байыастары көрсөн, көмө илдьэн кэлбиттэрэ. Бу сырыыга гуманитарнай көмөнү – ас-үөл, таҥас-сап, о.д.а., саллааттар сакаастарын — байыаннай оборудованиелары (РЭБ, дрон детектора, тепловизор о.д.а.), «Нива» тиэхиньикэни атыылаһан тириэртилэр. Ону тэҥэ, Ростовскай, Белгород уобаластарыгар, Москва госпиталларыгар эмтэниини ааһар уолаттары көрсүбүттэрэ. Анатолий Григорьев Новоазовскай оройуонугар элбэх биир дойдулаахтарбыт баалларынан сибээстээн бу оройуон баһылыга Василий Овчаровы кытта көрсөн бииргэ үлэлэһэр былааннары торумнаатылар. Дойдуларыгар бэриниилээх баҕа өттүнэн барбыт «Боотур» этэрээт байыастарын кытта көрүстүлэр. Хас биирдии сылдьыбыт сирдэригэр уолаттары кытта көрсөн, ирэ-хоро кэпсэтэн, этэҥҥэ сылдьалларыгар анаан харысхал туттартаатылар. Дойдуларыттан көмө тутан, ахтылҕаннаах астарын аһаан астыммыт, махтаммыт саллаат үгүс.
Манна санатан ааһар буоллахха, Анатолий Васильевич дьаһалынан Элгээйи нэһилиэгэр эти хатарар оһох ылыллан тигинэччи үлэлиир. Нэһилиэк дьаһалтатын үлэһиттэрэ эт араас көрүҥүн бэлэмнээн таһаараллар. Бу оһох байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар дойдубут аһын сибиэһэйдии тириэрдэр сыаллаах ылыллыбыта. Ону тэҥэ, Күндэйэ нэһилиэгин «Сырдык Аартык» СХПК убаһа, ынах, тайах этиттэн кэнсиэрбэлэрин оҥорон, Бордоҥтон “Үҥкүр” ИП В.В.Лукина отонтон сироп бэлэмнээн ыыппыттара.
Дойдутуттан ыраах сылдьар киһиэхэ бэйэ аһа тиийэрэ туохтааҕар да күндүтүн көмөнү туппут уолаттар этэллэрэ сүргэни көтөҕөр.
Кыайыы туһугар бары бииргэ
СВО саҕаланыаҕыттан Сунтаар улууһа 2022с. – 2465545 солк., 2023с. – 14627610 солк, 2024 с. – 27 мөл. солк. сууммалаах көмөнү оҥордо. Улахан тиэхинньикэлэртэн УАЗ массыына — 4, Нива – 1 , квадроцикл — 3, мотоцикл – 5.
Сунтаар улууһун көмө оҥоруутун отчуотун түмэр салаа эппиэттээх үлэһитэ, хонтуруоллуур, ааҕар-суоттуур палататын бэрэссэдээтэлэ Ксенья Семенова иһитиннэрбитинэн, бу сылга сэтинньи 28 күнүнээҕи түмүгүнэн анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр мал-сал, үп-харчы, үлэ быһыытынан, чэпчэтиилэр көмөлөрө барыта 40250628,00 солк. оҥоһулунна. Саамай улахан мал-сал уонна үп-харчы өттүнэн «Сунтаар улууһа (оройуона)» социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көмөлөһөр фондатын нөҥүө 25742986,00 солк. суммалаах көмө буолла. Бу үбүнэн байыастарга анал таҥас-сап, наадалаах туттар мал-сал (газ уматыктара, фонариктар, скотчтар о.д.а.), байыаннай тэриллэр (тепловизионнай прицеллар, РЭБ «Ромашки», аккумулятордаах дроннар о.д.а.), тиэхиньикэ (УАЗ, питбайкалар, снегоболотоход) ылылынна. ИП Н.Г.Львова көҕүлээһининэн Сунтаар улууһун нэһилиэнньэлэриттэн быһа холоон 175880,0 солк. наадалаах мал-сал, таҥас-сап о.д.а. көмө хомуллан Дьокуускайга координационнай кииҥҥэ туттарылынна. Улууспут нэһилиэктэрэ уонна дьаһалталара малынан-салынан, үбүнэн-харчынан ким да туора турбакка көмө оҥордулар. Бу манна муус ылааһына, оттук мас бэлэмнээһинэ, ууну таһыы, бөх тиэйии, транспорынан хааччыйыы, киин ититиигэ холбонууга быйылгы көмө барыта 12856923,00 солк. тэҥнэстэ.
Бу сылга алтынньыттан дьаһалталар, араас тэрилтэлэр үлэһиттэрин хамнастарыттан уонна биирдиилээн дьонтон, урбаанньыттартан баҕа өттүнэн үп-харчы хомулла турар. Хомуллубут үп-харчы Сунтаар улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көмө пуондатыгар түһэр. Бу хомуллубут 2 165 169,57 солк. харчынан бу сэтинньи, ахсынньы ыйга дэлэгээссийэ байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын көрсө барарыгар туһанна. Саамай элбэх үбүнэн көмөлөстүлэр: «Кириэстээх» ТХПК – 500.000,00 солк., ХЭТ «Айан-Суол» — 200.000.00 солк., Д.Д.Тен — 100.000.00 солк., Сунтаар улууһун дьаһалтатын үлэһиттэрэ — 82200,00, ХЭТ «Жилкомсервис» — 70,000.00 солк., ИП Г.С.Егоров, ИП Т.М.Ордахов, ИП Е.Н.Сергеев, ХЭТ «Главстройкомплекс», ХЭТ «Кэмпэндээйитээҕи туус хампаанньата», ХЭТ «Сунтарцеолит» 50,0000-лыы солк. Үп-харчы анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын көрдөһүүлэринэн наадалаах оборудованиены, тиэхиньикэни уонна олоххо наадалаах табаары атыылаһарга туһанылыннылар.
Уопсастыбаннай тэрилтэлэр – модун күүс
Дойдубутугар кыайыыны чугаһатан, үтүө санаанан салайтаран уопсастыбаннай тэрилтэлэр көхтөөхтүк кытталлар. Ол курдук, “Арассыыйа Ийэлэрэ” түмсүү араас хабааннаах көмөлөрү, субуотунньуктары, ийэлэри, кэргэннэри өйүүр сыаллаах көрсүһүүлэри, үөрүүлээх бэлиэ түгэннэргэ бэлэхтэри туттарыы о.д.а. тэрийэллэр. «Аҕа дойду буойуннарын дьиэ кэргэннэрин кэмитиэтэ» СВО кыттыылаахтара реабилитацияны баралларыгар, эмтэнэллэригэр, көрүллэр социальнай көмөлөрү туһаналларыгар, дьиэ кэргэннэрин социальнай кыһалҕаларын быһаарыыга докумуоннары сырсыыга, о.д.а. туһааннаах өйөбүлү, көмөнү оҥорорго үлэлэһэн, туһааннаах дьону арыаллыыллар. «Харысхал» уопсастыбаннай тэрилтэ Сунтаарбыт киинигэр «Партизан» НАТК балаҕаныгар быйыл күһүҥҥэттэн кэрэ аҥаардар мустан, анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар сиэккэ өрөн, баһыылка оҥорон саҕалаабыттара. Харысхаллар үс ый устата сэтинньи бүтүүтэ 86 хаххалыыр, харыстыыр сиэккэлэри өрөн, 108 харысхаллары оҥорон, кааскаҕа аналлаах подшлемниктары тигэн быһа холоон 194200,00 солк. сууммалаах үлэни оҥордулар. Сунтаар иһигэр 7, ону таһынан 6 нэһилиэккэ филиалланан үлэ хаамыыта өссө түргэтээбит. Баһыылкаҕа сиэккэ эрэ буолбакка, эбии таҥас-сап, суунар тэрил, харысхал, бэйэни ыраастанар набор тэрийэн ыыталлар. Сиэккэни, баһыылкалары туппут уолаттар махталлара муҥура суох.
Өйөбүллээх киһи тирэхтээх
Байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин дьарыктаах буолууларыгар улахан болҕомто ууруллар. Көрсүһүүлэри, дьаарбаҥкалары тэрийэн дьарыктаах буолуу сулууспатын судаарыстыбаннай өҥөлөрүн, үлэ, профессиональнай үөрэхтээһин көрүҥүн уонна психологическай өйөбүлүн өҥөлөрүн туһунан иһитиннэриилэр, көмөлөр ситимнээхтик оҥоһуллаллар. Байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр дьарыктаах буолуу киинэ эбии үөрэх ылалларыгар, идэлэрин уларыталларыгар, үлэ миэстэтин булалларыгар, саҥа идэни баһылыылларыгар сүбэ-ама, күүс-көмө буолаллар.
«Аҕа дойдуну көмүскээччилэр» пуонда Сунтаардааҕы филиалыгар барыта 450 киһи билсэн көмөнү туһаммыт. Байыаннайдарга төлөбүрү хайдах ылары, уоппуска хайдах кэриҥнээхтик бэриллэрин, эчэйии ылбыт байыаннайдарга төлөбүр оҥоһуллуутун, докумуоннары чөлүгэр түһэриини, сыыһа туолбут докумуоннары көннөрүүнү, кинилэргэ туох көмө көрүллэрин о.д.а. боппуруостары быһаарбыттар.
Олоххо буолар күннээҕи кыһалҕаларга нэһилиэктэр олохтоох дьаһалталара хонтуруолга ылан олороллор. Сунтаар нэһилиэгэр байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэнигэр тэрилтэлэр сыһыарыллыбыттара. Бу тэрилтэлэр ыал көрсөр кыһалҕаларын көрөн-билэн туох кыалларынан — маһынан, иһэр уунан хааччыйыы, олорор усулуобуйаларын кыстыкка бэлэмнэнии боппуруостарын быһаарсыыга, күннээҕи тахсар кыһалҕаларга көмө буолаллар.
Наталья Семенова, Сунтаар олохтооҕо, байыаннай дьайыы кыттыылааҕын кэргэнэ:
— Мин кэргэним байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан хомуурга ыҥырыллан барбыта. Бу кэм устата кэргэним үлэлээбит тэрилтэтэ, олохтоох уонна улууспут дьаһалтата күн бүгүнүгэр диэри көмө буолаллара олус үчүгэй. Бу кыстыкка киирэрбитигэр бэлэмнэнэн кэргэним тэрилтэтэ оттук маспытын хайытан, сааһылаан биэрбиттэрэ. Күннээҕи тахсар кыһалҕабытыгар холобура, бойлерым алдьаммытыгар кэлэн оҥорон биэрбиттэрэ. Муҥхаҕа сылдьан собо бэрсэн үөрдүбүттэрэ. Сунтаар олохтоох дьаһалтата мууспутун тиэйэн аҕалбыттара. Онон күүс-көмө буолалларыгар улахан махталбын тириэрдэбин.
Айталина Дярикова, Элгээйи олохтооҕо, байыаннай дьайыы кыттыылааҕын кэргэнэ:
— Нэһилиэгим олохтоох дьаһалтатыгар көрдөһүүбүтүгэр куруук көмө буолалларыгар, үөскүүр хайдах баҕарар кыһалҕалары барытын быһааран, хаһан да аккаастаабакка утары баран өйөбүл буолалларыгар улахан махталбын тириэрдэбин. Дэриэбинэҕэ олох уустук, ол эрэн маннык мэлдьи көмөлөһөр дьон баалларыттан наһаа үөрэбин. Үлэҕитин сыаналыыбын, ытыктыыбын.
Бары бииргэ сомоҕолоһон, кыайыы хайаан да буоларыгар эрэнэбит.
Алена ИВАНОВА