Сааһырбыт дьон барахсаттар хара баттахтара маҥхайан, ыраас сирэйдэрэ мыччыстыар диэри араас олоҕу олорон кэллэхтэрэ. “Кырдьаҕаһы хааһахха укта сылдьан сүбэлэт” диэн этэллэр. Аҕам саастаах дьон билиилэрэ-көрүүлэрэ элбэҕэ, сүбэлэрэ-амалара соргулааҕа сөхтөрөр. Кинилэр ыллыктаах этиилэрэ, санаалара сырдыкка сирдиир. Онтон уһун үйэлэнии кистэлэҥэ — хамсаныыга, дьарыктаах буолууга, тулалыыр эйгэҕин кэрэнэн толорууга сытар.
Биир үтүө киэһэ редакциям сорудаҕынан Ксенофонтовтар диэн Сунтаар нэһилигэгин аҕам саастаах ыалыгар тиийэ сырыттым. Дьиэ иһэ сып-сылаас, ас сыта дыргыйар, барыта уурбут-туппут курдук оҥоһуулаах, ып-ыраас, истиэнэҕэ урукку кэми санатар хаартыскалар, хартыыналар ыйанан тураллар. Биир тылынан эттэххэ дьиэ иһэ нус бараан. Эбээлээх, эһээ дьиэтэ маннык буолуохтаах дии санаатым… Дария, Никифор Ксенофонтовтары кытта билсэн баран кэрэтик сааһырыы кинилэргэ баарын көрдүм. Бииргэ уһуннук олоруу, аҕам саастаах дьон доруобуйатын хайдах көрүнүөхтээҕин, уһун үйэлэнии кистэлэҥэ туохха сытарын Ксенофонтовтары кытта кэпсэтиэхпит.Ксенофонтовтар Сунтаар нэһилиэгэр олохсуйбуттара ыраатта. Ыал аҕа баһылыга Никифор Михайлович 92 сааһыгар сылдьар, онтон Дария Дмитриевна 88 сааһыгар үктэммит. Иккиэн үйэлэрин сааһын тухары үлэни кыайа-хото тутаннар, дьон убаастабылын, махталын ылбыт үтүө дьон. Дария Дмитриевна “Ньургуһун” оҕо саадыгар 30 сыл повардаабыт, онтон Никифор Михайлович тимир көлө уруулуттан түспэтэх, ааттаах-суоллаах суоппар идэлээх. Кэлин “Промкомбинакка” суоппарынан үлэлээбитэ. Түөрт оҕону төрөтөн, үөрэттэрэн эмиэ бэйэлэрин курдук үлэһит бэрдэ дьон. ““Биэнсийэлээх оҕолорбут” күн аайы кэриэтэ кэлэн бараллар. Сарсыардааҥҥы аһылыкпытын бииргэ аһыыр үгэстээхпит”- диэн күллэрдилэр. Онуоха мин истибиппиттэн соһуйан “Ама, бачча саастаах дьон бэйэҕит эрэ олорор эбиккит ду…” диэнтэн кэпсэтиибитин саҕалаатыбыт.
-Никифор Михайлович Кутанаттан тэйиччи Оҕуруоттаах диэн сиртэн, мин Кириэстээхтэн төрүттээхпит. Иккиэн эдэр сааспытыгар Никифор аармыйаттан кэлбитин кэннэ билсэн 1958 с. ыам ыйын 22 күнүгэр ыал буолбуппут. Бу бэйэбит туттубут дьиэбитигэр олоробут. Иккиэн сэрии кэмин оҕолоро буоларбыт быһыытынан ити ыар сыллары эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Ыарахан, аччык кэмнэр ааспыттара. Элбэх киһи сүтэрин көрбүппүт. Оскуолаҕа үөрэх-билии сомсо күннэтэ 6 биэрэстэлээх сири сатыы хааман тиийэн оскуолаҕа үөрэмиппит.
Кэпсэтиигэ Никифор Михайлович кыттыһар:
-Мин 1952с. аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан Хотугу Кэриэйэ уонна Соҕуруу Кэриэйэ сэриитигэр кыттыыны ылбытым. Ол саҕана Сэбиэскэй Сойуус уонна Кытай Хотугу Кэриэйэни өйүүр этэ. Онно биһигини Кытай саллаатын пуорматын кэтэрдэн баран араас байыаннай сорудахтары толоттороллоро. Аармыйа кэнниттэн кэлэн баран Сунтаарга суоппардаабытым. Улахан массыынанан уматык тиэйэрим. Кэлим “Промкомбинакка” үлэлээбитим.
-Кистэл буолбатах саастаах дьон үлэлээн бүтэн дьиэҕэ олордохторуна уостууга бараллар. Эһиги үлэлээн бүтэн дьиэҕэ олорбуккут ырааттаҕа дии…Билигин туох дьарыктааххытый?
-Биһиги олохпутугар сөптөөх үлэни кыайа-хото туттахпыт дии. Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран дьиэбититтэн ханна да тэлэһийбэтэхпит. Сайынын оҕуруот аһын арааһын олордобут, тэлгэһэбитигэр 3 теплицалаахпыт. ол көрүүтэ-истиитэ харайыыта. Айылҕаҕа сылдьарбытын сөбүлүүбүт. Сир аһын арааһын хомуйабыт. Кыһынын дьиэ ис-тас үлэтэ бүппэт. Оҕонньор хаарын бэйэтэ таһар. Мэлдьи дьарыктаахпыт. Элбэх ыалдьыт сылдьар ыалабыт. Араас сиртэн доҕотторбут, табаарыстарбыт мэлдьи кэлэ тураллар. Кинилэри итии астаах көрсүөххэ наада. Онон түбүкпүт элбэх буоллаҕа. Хаһыаты сөбүлээн ааҕабыт. Дойдуга буола турар сонуну-нуомаһы барытын көрө-истэ, билэ олоробут. Күммүт сарсыарда 6 чаастан саҕаланар. Күнүс хайаан да кыратык да буоллар утуйан ылабыт. Киэһэ кэмигэр утуйабыт. Саастаах киһиэхэ күннээҕи режим олус наада. Режим кэһиллиитэ доруобуйаҕа да охсуон сөп. Аспытын эмиэ көрүнэбит. Бэйэ аһылыгын сиибит. Ордук күндэйэлэр эттэрин, үүттэрин, сүөгэйдэрин сөбүлээн атыылаһан сиибит. Маҕаһыыҥҥа оҕолорбут сылдьаллар. Наадыйарбытын барытын атыылаһан аҕалаллар.Бу курдук иккиэн сарын-сарыммытыттан өйөнсөн, өйдөһөн олоробут.
— Ыал буолан олорбуккут 67 сылыгар барбыт. Биир киһи толору, дьоллоох олоҕор тэҥнээх. Билигин да көрдөххө бэйэ-бэйэҕитин таптаһаргыт көстөр, харыстабыллаах сыһыаҥҥытын сүтэрэ илик эбиккит. Уһуннук, эйэ дэмнээхтик олоруу кистэлэҥэ туохха сытарый?
— Бу санаатахха биһиги ыал буолуохпутуттан биирдэ да улаханнык этиспэтэхпит. Ыал дьоҥҥо тыл тылга киирсибэт, өйдөспөт түгэн баар буолар. Холобура, Никифор элбэх саҥата суох киһи. Дьахтары кытта быһаарса, этиһэ сылдьыбат. Ыал аҕа баһылыгын быһыытынан ирдэбиллээх, эппиэтинэстээх, мэлдьи эппит тылын толорор.
Никифор Михайлович сааһыран баран мөлтөхтүк истэр буолбут. Төһө да ыйытыкпын толору истибэтэр Дария Дмитриевна хараҕын көрүүтүттэн тутатына өйдөөтө, туох туһунан кэпсэтэ олорорбутун. Кырдьыктыы өр олорбут дьон харахтарынан кэпсэтэр, өйдөһөр буолаллар эбит. Онтон аны кини санаатын истиэххэ.
— Ыал аҕа баһылыга аһыы утаҕы амсайыа суохтаах. Аһыы утахтан араас мөкү быһылааннар тахсаллар. Чөл, доруобай туруктаах буоллаххына оҕолоргор, ыччат дьоҥҥо холобур буолаҕын. Бу сааспытыгар Сунтаар нэһилиэгин бочуоттаах олохтоохторобут, Саха сирин ыал буолан олоруу кыһыл көмүс кинигэтигэр киирбиппит. Бэйэбит холобурбутунан ыччат дьоммутун иитэр буоллахпыт.
Билигин 7 сиэннээхпит, 3 хос сиэннээхпит. Сиэннэрбит араас сирдэринэн бааллар. Икки сиэммит Калининград куоракка Балтийскай муора кытылыгар олороллор. Ыччат дьон сири-дойдуну көрүөхтээх, сайдыыга талаһыахтаах. Ол эрэн, төрөөбүт дойдугун, ытык сиргин-буоргун умнуо суохтааххын…
Мира АФАНАСЬЕВА