Туруктаҕа сатыы барбыттара
1941 сыллаах сайын Бүлүү өрүс уута түһэн хаалан, пароход кэлбэтэх. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр мобилизацияламмыт 580 киһи Сунтаартан Туруктаҕа 24 көһү хааман барбыттар.
Балаҕан ыйын 5 күнүгэр күнүс түөртүүр ыам саҕана оскуола былаһааккатыттан тахсыбыттар. Ындыылаах 80 ат инники ааспыта. Кинилэр Абаҕа үрэҕэр тиийиилэригэр бүтэһик дьон былаһааккаттан тахсан барбыттар. Суол кытыытыгар атаарааччылар сэлэлээн турбуттар. Дьахталлар, эмээхситтэр ытаспыттар, Сунтаар баһыгар диэри батыспыттары төттөрү милииссийэлэр үүртэлээбиттэр. Обоччолоох диэн сиргэ тохтоон аһаабыттар. Илимнииртэн хаарбас оҥочонон туораан, Хадан кытылыгар хоммуттар. Онно үс ынаҕы өлөрөн түҥэппиттэр уонна ыкса түүҥҥэ диэри оһуокайдаабыттар. Хадантан дьон күрээбит. Онон икки милиссийэ баарыттан биирэ онно хаалбыт.
Бу манна түбэйдэр төрөөбүт улуустарыттан арахсар кэмнэригэр төһө долгуйбуттара буолла, булгуччу Буһуукай эҥин оһуокай эппит буолуохтаах. Сорохтор эргиллэн кэлбэттэрин сэрэйбит курдук олус тэптэн эппиттэрэ үһү.
Өргөдьөйгө диэри өссө икки аты өлөрөн сиэппиттэр. Күнүһүн аһара куйаас, түүнүн хаһыҥ түһэр. Ойуурга отон да отон эбит, ону истэрэ аһыйыар диэри сиэбиттэр. Биир холкуоска бэрэссэдээтэллэрэ биэс аты өлөрөн аһаппыт, онно өрөөн хортуоска хостоон сиэбиттэр. Ол курдук 7 хонук айаннаан Туруктаҕа тиийбиттэр. Онно тиийбиттэрэ ардах кэлэ-кэлэ түс да түс буолбут. Ону ол диэбэккэ хортуоска хостообуттар. 3 дуу 5 дуу күн борокуот кэлэрин күүппүттэр. Икки этээстээх «Ленин» борокуотунан Усть-Кукка айаннаабыттар. Онтон грузовиктарга олорон Иркутскайга кэлбиттэрин уҥа-хаҥас араартаан кэбиспиттэр.
Сунтаар-Турукта хайысханан 1941 с. сатыы айаннаабыт дьон ортотугар Түбэйтэн 17 киһини буллубут. Бу дьонтон 8 киһи дьиэтигэр этэҥҥэ төннөн кэлбит. 9 киһи ыраах арҕаа кыргыһыы толоонугар охтубут. Барыта 17 киһибит испииһэккэ сурулла сылдьар:
- Андреев Николай Григорьевич-Буһуукай
- Анисимов Степан Николаевич
- Васильев Алексей Прокопьевич
- Гаврильев Гавриил Иванович
- Гаврильев Егор Иванович
- Данилов Александр Гаврильевич
- Данилов Алексей Семенович
- Илларионов Павел Егорович
- Кириллин Лазарь Александрович
- Михалев Григорий Дмитриевич
- Николаев Михаил Афанасьевич
- Осипов Трофим Григорьевич-Эҥээн
- Павлов Степан Данилович- Уолчаан
- Павлов Конон Афанасьевич
- Петров Александр Михайлович
- Попов Григорий Петрович
- Потапов Алексей Ефремович
(Туттуллубут литература: «Мемориал» сайт, «Память» сайт, Память. 1-9 тт., «Сиэйэ сирэ сэрии сылларыгар», ИП Старостина. 2020 с., «Сунтаардар Ийэ дойду көмүскэлигэр», Дьокуускай. Бичик. 2010 с., «Түбэй», Дьокуускай. «Бичик». 2010 с. )
Сунтаар-Турукта
Оскуола тиэргэниттэн тахсыбыттара,
Сунтаартан сэриигэ эр дьон барбыттара…
Аҕыс уонча ындыылаах ат бастакылаан,
Алта сүүсчэ сатыы дьон тилэх баттаһан.
Сунтаар-Турукта, Сунтаар-Турукта —
Убайдар, аҕалар уһун суоллара,
Таайдар, эһэлэр ытык ыллыктара…
Уулусса кытыытыгар кистээн ытаһа
Турбуттара аймах дьонноро атаара…
Быраһаай, төрөөбүт түөлбэбит Сунтаарбыт,
Кыайаммыт эргиллэн кэлиэхпит, бар дьоммут!..
Сунтаар-Турукта, Сунтаар-Турукта —
Убайдар, аҕалар уһун суоллара,
Таайдар, эһэлэр ытык ыллыктара…
Хадаҥҥа үс ынах астанан бүппүтэ,
Үтэһэ эттэрэ үөлүллэн сиэммитэ…
Түүн үөһүгэр диэри дуорайта оһуокай,
Онно эппитэ дии Түбэйтэн Буһуукай…
Сунтаар-Турукта, Сунтаар-Турукта —
Убайдар, аҕалар уһун суоллара,
Таайдар, эһэлэр ытык ыллыктара…
Эдэркээн уолаттар долгуйа этэннэр,
Онно эппэҥнээн ылбыттара сүрэхтэр…
Кыталык кылыһах кыырайа көппүтэ,
Дойдуга тапталы, эрэли туойбута…
Сунтаар-Турукта, Сунтаар-Турукта —
Убайдар, аҕалар уһун суоллара,
Таайдар, эһэлэр ытык ыллыктара…
Турабыт Турукта биэрэгэр долгуйа,
Кырылас таастарга долгуннар охсулла
Кэпсииллэр сырдык кэриэс тиһэх тылларын,
Көрөбүт дьоммут туоруур харбаас тыыларын.
Сунтаар-Турукта, Сунтаар-Турукта —
Убайдар, аҕалар уһун суоллара,
Таайдар, эһэлэр ытык ыллыктара…
Күн Мичээрэ. 03.02.2025 с.