Урут ыты туһа оҥорорун иһин сыаналыыллар эбит. Онтон билигин кинилэри күүскэ таптыыбыт, кинилэргэ ис-сүрэхтэн ылларабыт, астынабыт, дьиэ кэргэн чилиэнинэн ааҕабыт. Бу көстүү айылҕаҕа, айылҕа оҕотугар тардыһыы дуу? Эбэтэр билиҥҥи олохпутугар биһиги дьонтон сылайар буоллубут дуу?
Мин билэр, миигиттэн чугас олорор, билсэр киһибит Анна Петровна Семенова боруода ыттаах. Кини ол ыта килиэккэ дьууппа кэтэр уонна биир инники атаҕын киһиэхэ дорооболоһор курдук уунар. Анна Петровна ыппын ороммор илдьэ утуйабын, боруоста күүскэ таптыыбын, хас бырааһынньык аайы бэлэх бэлэхтиибин диир. Онтон сорох 70% дьон ыт иитэллэр даҕаны ороҥҥо илдьэ утуйар курдук олус күүскэ таптаан, киһиэхэ курдук сыһыаннаспаттар, ыты ыт курдук көрөллөр, иитэллэр. 15% киһи өссө дьиэҕэ иитэр кыылларын таптаабаппыт дииллэр эбит. Дьиэ кыыла дьиҥэ кинилэри эмиэ таптыырбытын, сөбүлүүрбүтүн баҕараллар.
Үөрэтии этэринэн киһи кыылы хаһааҥҥыттан дьиэ кыыла оҥостон, доҕор гыммыта чуолкайа суох, биллибэт эбит. Антропологтар этэллэринэн 35-40 тыһ. сыл анараа өттүгэр дииллэр. Былыргы хайаларга баар уруһуйдары көрдөххө, кинилэр кыылы бэйэлэригэр чугаһаппыттар, доҕор оҥостубуттар курдук. Урукку да билиҥҥи да кэми ылан көрдөххө биһиги дьоннор кыыл кыра кэмин көрөн, кинилэргэ сүрэхпитин ылларабыт, астынабыт, аһынабыт. Ол аата генетическай быраграаммабыт дьайан, бэйэбит оҕолорбутун санаталларыттан эбит: о5обутун курдук ачаалатабыт, араастык минньигэс тылларынан саҥарабыт. Үөрэхтээхтэр этэллэринэн кыылга таптал – ийэ оҕотугар тапталын, иэйиитин алҕас кыылга булкуйууттан дииллэр. Билиҥҥи үйэҕэ кыылларбыт боруодата элбээн, сылтан сыл аайы кинилэр ордук дьоҥҥо майгынныыр буолан иһэллэрэ көстөр. Ол иһин дьон кинилэргэ ордук ылларар буолла. Дьиҥнээҕэ 20-с үйэттэн саҕалаан куосканы уонна ыты дьиҥнээхтии дьиэ кыылынан билиммиттэрэ; дьиэ, хос иһигэр киллэрии, кинилэри көтөҕүү, сыллааһын, кууһуу баар буолбута. Онтон ыла дьон дьиэ кыылын чугас ылынар буоллулар. Хаһаайыттар дьиэлэрин кыылларын бэйэлэригэр кытта майгыннатар буолбуттара баар. «Ыт да куоска да хаһаайыннарын албыннаан аһыннарары сатыыр буоллулар” – диэн Япония учуонайа Азуба этэр. Уонна өссө кини хаһаайын кыылын кытта чугасаһара киһиэхэ окситацин гармонун үөскэтэр диир. Бу гармон киһини дьоллуур, санааҕын көтөҕөр, ыгылык туругу устар эбит. Онон дьиэ кыыла доҕордоох киһи ыгылык турукка ылларбат буолар диэн этэр. Үлэҕиттэн дьиэҕэр кэлэн, ааҥҥын аһан киирдэххинэ доҕор кыылыҥ сүүрэн ахан кэлэр, кутуругун элэҥнэтэр, үөрэр. Ол аайы эн сүрэҕиҥ киниэхэ ууллар. Дьиэҥ кыылын кытта атын киһилиин сыһыан олохтуурдааҕар психологически ордук буолла. Кыыл доҕоргун кытта этиспэккин, аахсыбаккын, ким ордугун быһаарсыбаккын, кинини кытта олус судургу. Кыыл доҕоргор барытын кэпсиэххин сөп, кини эйигин хаһан да таҥнарбат, кини эһиги тутаах эрэлгит буолар. Киһи айылҕаттан аффиляция – сылааһы, сымнаҕаһы сөбүлүөхпүтүн баҕарабыт. Ол да иһин кыылы кытта чугасаһыы, астыныы баар буолар.
Оҕо сылдьан бары ыттаныахпытын ду, куоскаланыахпытын ду баҕарар этибит, оннук дьол барыбытыгар тиксибэтэҕэ. Ким эрэ төрөппүттэрэ көҥүллээбэттэр, кимнээх эрэ көҥүллээн иитэллэр. Биһиги дьоммут ыты иитэллэр этэ. Ыппыт оҕотун кыраларыгар эрэ дьиэҕэ бүөбэйдии түһэрбит. Онтон улааттылар даҕаны кинилэр таһырдьа уйаланан тахсаллара, кинилэри дьиэҕэ киллэрэн оонньооботохпут. Биһиги ыттарбыт булчут ыттар тыаҕа бараллар, кэлэллэр. Арай сүттэхтэринэ, өллөхтөрүнэ хомойорбутун, ытыырбытын саныыбын. Симбиир киһи дьиэтин кыылын дьиэ кэргэн чилиэнинэн ааҕара баар суол. Биир сыл эбээм «Кынат» диэн ааттаах ынаҕын кырыйда, үүт биэрбэт буолла диэн өлөрөллөрүн түннүгүнэн ытыы ытыы көрбүппүтүн өйдүүбүн. Ынахпытын эмиэ хомойуо диэн хараҕын өрбөҕүнэн баайбыттара. Дьиэ кыыллара биир өттүнэн ылан көрдөххө, дьиэ киэргэн сыһыанын бөҕөргөтөллөр, кэргэнниилэри эйэлэһиннэрэллэр, оҕолорго төрөппүт өттүттэн таптал тиийбэтин ситэрэн биэрэллэр, оҕолор иэйээннэрэ сайдыылаах, эйэҕэс буола улааталлар диэн элбэх психолог этэр. Холобура, дьиэ кэргэҥҥэ ким эбит олох суолуттан туораатаҕына, соҕотох олорор дьоҥҥо дьиэ кыыла психологическай көмө быһыытынан саамай бастакы буолаллар. Сүтүктээх киһи дьиэ кыыллаах буоллаҕына ыарахан кэмнэрин, соҕотохсуйууну судургутук аһарынар, уоскуйар, аралдьыйар, олоххо тардыһар сыаллаах буолар. Олоххо баар истэбит, көрөбүт, билэбит –дьиэ кыыла хаһаайыттарыгар өссө биир тутаах абырала соһуччу түгэннэргэ “Быыһааһын!” бу маннык түгэн элбэхтик кэпсэнэр. Биир ыт хаһаайыттарын уоттан быыһаабыттаах, ууттан эмиэ хостоон таһаарбыт ыт баар уо.д.а.элбэх. Ыт хаһаайынын хаһан да таҥнарбат.
Түөрт атахтаах биһиги доҕотторбут, кинилэр биһиги олохпутугар элбэх хатыламмат кэмнэри, түгэннэри, эйэҕэс, аһыныгас буолууга суоллары хааллараллар. Баҕарыам этэ эһиэхэ түөрт атахтаах доҕоттору, айылҕа оҕолорун таптааҥ, харыстааҥ!
Санатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи психологическай киин дьону учуокка туруорбат, дьон ыарахан быһылааҥҥа түбэстэҕинэ, бэйэтин кытта биир бииргэ үлэлэһэн, сөптөөх суолу ылынарыгар көмө буолар. Ким баҕарар биһиги кииммитигэр эрийэн тиийэн көмө ылыан сөп. Сунтаардааҕы психологическай киин төлөпүөнэ – 84113522127
АЛЕНА ПАВЛОВА,
Өрөспүүбүлүкэтээҕи психология киинин Сунтаардаҕы филиалын социальнай педагога