Сунтаар сэлиэнньэтигэр көбүс-көнөтүк туттан, чөм-чөм үктээн, чэпчэкитик сэгэйэн хаамар Мария Прокопьеваны сатыы дьон үгүстүк көрсөбүт. Өссө дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустар болуоссаттарыгар, ыһыахтарга олус маанытык таҥнан, бэйэтигэр олус барардык сэбэрэтин тупсарынан, араас бааранан үҥкүүнү үҥкүүлээн тэлээрэрин олус сэргии, хайгыы, ымсыыра көрөбүт.
Кини 1940 с. ыам ыйын 28 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Быйыл 84 сааһыгар үктэнэн олорон, күннэтэ туттар туһалаах сүбэлэриттэн маннык сэгэтэн ааста: “Киһи бу сиргэ дьоллоохтук олорорун туһугар, бастатан туран, бэйэтин харыстыахтаах, харыстаныахтаах”. Титовна 40-чатын кыайбакка сылдьан ыараханнык ыалдьыаҕыттан ылата, куруук тоҥмот курдук сөптүк таҥнар, аһылыгын көрүнэр. Саха киһитин сиэринэн сылгы этин сиэн да баҕардар, аҥаардас ыстаан амтанын эрэ ылар эбит, оннооҕор мантан көстөр тулуура. Билигин тэтиҥ хатырыгын уутун иһэ сылдьар кэмэ.
Доруобуйатын көрүнэр Далбар хотун Мария Титовнаттан туһаныҥ: 4-5 см уһуннаах 1 см кэтиттээх тэтиҥ хатырыгын 1 ыстакаан итии уунан саба кутан көөнньөрөн, аһыаҥ иннинэ омурдан иһэ сылдьар эбит. Көҕүрээтэҕинэ толорон биэрэр. Амтана аһара биллэр буолуо суохтаах диир. 10 күн иһэр. Аҥаардас харыстанаргын ааһан эрчиллиэхтээххин, хамсаныахтааххын диир.
Харыстаныы уонна хамсаныы бу Титовна олоҕун сүрүн оҥкуллара. Биир дьиктитэ, Мария Титовна ыйааһына куруук биир – 48 кг. Билигин «Алгыс» бэтэрээннэр кулууптарын тутаах чилиэнэ. “Алгыстар” “баран-кэлэн иһиллиэхтээх. «Уонна хаһан?» диэн тумулук этиилээхтэр эбит. Ону кынат оҥостон, Байкал күөлгэ, Өймөкөөҥҥө баран кэллилэр. Быйыл Таба бырааһынньыгар уонна Олоҥхо ыһыаҕар Аммаҕа барар былааннаахтар.
Мария Титовна үлэ бөҕөтүн үлэлээбитин, асчытын, иистэнньэҥин, үҥкүүһүтүн, үөрүүгэ-хомолтоҕо куруук көмө буолар эйэҕэс майгытын туһунан бу туспа кэпсээн. Мин билигин кэпсиирим эдэр ыччакка, олоххо улахан туһалаах. Ол тугуй?
Чэ, истэ сэргээҥ. Мария 16 сааһыттан көлөһүн күнү аахсар баҕаттан ыанньыксыттыы барар. Оччолорго Ньукулай уол ыччат- комсомольскай фермаҕа арыыһытынан үлэлиирэ. Бөтүөннээх үүттэри сүгүү-көтөҕүү, улахан да улахан сэппэрээтэргэ үүтү эрийии кыаҕы, тулууру эрэйэрэ. Маша кыыс бу киһиргэһэ, үгүс саҥата суох хомуньуус бэрдэ уолу хайгыы көрбүт. Дьэ, ол гынан, санаа оҥостон күнүскү ыам кэнниттэн 3 км тэйиччи сытар ферматтан арыы дьиэтигэр кэлэн быһаччы: «Мин эйигин сөбүлүүбүн. Ыал буолабыт дуо? Сөп эбэтэр суох диэн быһаччы этээр. Аны 3 хонон баран эппиэккин ыла кэлиэм», – диэн биир тыынынан түһэрээт, аны атын дьон киириэҕэ диэн элэс гынан хаалбыт. Ньукулай ол курдук муннунан- айаҕынан тыыммакка хаалбыт. 3 хонон баран эмиэ күнүскү ыамын бүтэрэн тиийбитэ киһитэ эмиэ үүт ортотугар турар. Киирээт: “Хайа, Ньукулай, били ыйытыыбын туох диэтиҥ, быһаар. Дьон киириэҕэ”, – диэн ыксатан ыйыппыт. Уол табах уматтыбыт, “Оттон…”, – диэбит. Саҥа эмиэ суох буолбут. Кыыс ыам бүтэн үүт туттара ыанньыксыттар киириэхтэрэ диэн ыксаабыт: ”Хайа?” – диэн ыксатан ыкпыт. Уол дьэ: “Ылан көрөрүм буолуо”, – диэн төлө биэрбит. “Чэ, оччоҕо ынахтарбын анараа ыанньыксыттарга түҥэтэн баран, биригэдьиирдиин кэпсэтэн көһөн кэлиэҕим”, – диэт, кыыс эмиэ тилигир гынан хаалбыт. Бу тухары кистээн көрсүһүү да, сыллаһыахтааҕар буолуох сиэттиһии да суох эбит. Оҕо көрбүт манньатыгар оҥорон биэрбит хопполоругар таҥаһын сыыһын уктан, тэллэҕин сөрүү тутан, ат оҕуһунан сүктэн кэлэн, Ньукулайын дьиэтигэр киирбит. Хас да дьукаах буолан ыксан, бэйэ-бэйэлэрин үрдүгэр эрэ сыппаттар эбит. Дьэ, ол курдук, бэйэтэ тылланан эргэ тахсан 4 оҕону төрөтөн, элбэх сиэни, хос сиэни көтөҕөн, сыллаан дьоллоох Ийэ, Эбэ буолан олорор.
Ньукулайынаан 27 сыл биирдэ да этиспэккэ, Толстойга, Сунтаарга дьиэ туттаннар, саха мааны ыаллара буолбуттар. “Бу мин бэйэбинэн тапталга билинэн, ыйытан ыал буолбутум олохпор саамай сөптөөх, дьоллоох быһаарыныым диэн киһиргэнэ саныыбын”, – диэн бу ытык Эбэ эппитин мин улаханнык сэргээтим. “Урут да, хойут да Ньукулайбыттан ураты атын уолу, эр киһини да көрбөтөҕүм. Суруктарын, хаартыскаларын уокка быраҕарым. Киһи киһини албыннаан эрэҥкэдьитиэ суохтаах. Оҕолорбун наһаа таптыыбын, аны атын эр киһи оҕолорбун мөҕүө, атаҕастыа диэн санааттан иккиһин олох оҥосто сатаабатаҕым. Киһи биир олохтоох буолуохтаах, онтун харыстыахтаах”, – диэн кэпсээнин түмүктээтэ.
Бу Мария Титовна холобурунан мин тугу этээри гынабыный? Тоҕо эрэ, оннооҕор «Хоһоон суһума» биэриигэ этэн ааспыттарыныы, бастакынан тапталга уол билиниэхтээх, кэргэн кэл диэн уол ыйытыахтаах диэн суруллубатах сокуон баар. Ол содулугар төһөлөөх уол, кыыс сулумах хаалан, ыал буолбакка, оҕо төрөппөккө соҕотох туруйа тойугун туойа сылдьалларый?! Онон, кыргыттар, дьиҥнээхтик сөбүлүүр, быһаарыммыт буоллаххытына, бастакынан бэйэҕит билинэртэн, ыйытартан туттунумаҥ, кыбыстымаҥ. “Суох” диэн эппиэккэ эмиэ бэлэм буолуҥ. Олох салҕанар, биир трамвай бардаҕына иккис кэлэр. Хас киһи баар да – соччо санаа. Бары маннык саныахтааххыт диэн буолбатах, ол эрэн маннык эмиэ олоххо буолар диэн холобур оҥорон, сэргээн кэпсээтим.
Зинаида ФЕДОТОВА-Дьол Кыыма.