Күндэйэ
Сунтаар улууһун дьаһалтатын сыллааҕы үлэтин-хамнаһын отчуоттуур бастакы бөлөх бэҕэһээ Күндэйэ нэһилиэгиттэн саҕалаата. Бөлөх салайааччыта улуус баһылыга Анатолий Григорьев «Сырдык Аартык» кооператив үлэтин билистэ, отчуоту туруорда. Күндэйэлэр кооперативтаах уонна «Тускул» эти-үүтү астыыр сыахтаах буоланнар бигэ тирэхтээхтик дьаһанан олороллор. Ааспыт сылга бэйэлэрин күүстэринэн 120 төбөҕө саҥа хотону тутан үлэҕэ киллэрдилэр, эти кэнсиэрбэлээн бэйэ бородууксуйатынан СВО байыастарын хааччыйдылар. Борис Егоров аатынан агро хайысхалаах оскуола 105 сылын бэлиэтээтэ. Үөрэнээччилэр сайыҥҥы өттүгэр оҕуруот аһын хамаҕатык үүннэрэн, атыылаан оскуола бүддьүөтүн бөҕөргөтөллөр. Уонна сылы эргиччи сүөһү көрүүтүгэр үлэлииллэр. Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагырааманан бөһүөлэк сүрүн уулуссатыгар светодиоднай лаампалар тураннар нэһилиэк көстүүтэ биллэ тубуста.
Күндэйэлэр ханна да буоларын курдук киин ититиигэ холбонуу боппуруоһун туруораллар. ОДЬКХ тэрилтэтигэр барыта 25 ыал сайаапка киллэрбит. Бу нэһилиэккэ билигин эргэ туруктаах икки хочуолунай үлэлии турар. Манна реконструкция үлэтин ыытыыга республика инвестиционнай программатыгар киирдэҕинэ үлэ барыан сөптөөх.
Маны тэҥэ, олохтоохтор сүрүннээн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар буоланнар, бу эйгэҕэ үгүөрү элбэх ыйытыгы биэрдилэр. Үүт төлөбүрүн, хотону тутууга көрүллэр үп тыырыллааһынын, сири нүөлсүтүүгэ мелиорация үлэтин тула кэпсэттилэр. Управление салайааччыта Владимир Анисимов ыйытыкка тута хоруйдаан, туох-ханнык бырагыраамалар баалларын, үлэ бэрээдэгин билиһиннэрдэ.
Сунтаар улууһа уотунан ититиигэ холбонон олорор ураты улууһунан буолар. Уот төлөбүрэ күн-түүн үрдүү турар, газ өтөрүнэн киирэрэ былааҥҥа суох. Маныаха, гааһы харайар резервуары — газгольдеры альтернатива быһыытынан көрүөххэ наада диэн, биир санааҕа кэллилэр.
Тыа сиригэр эдэр исписэлиистэри олохсутар сыаллаах толору хааччыллыылаах, саҥа дьиэни тутууну туруорсаллар. Ону таһынан, социальнай төлөбүрдэргэ, мас, муус, эт сыанатын быһыы бэлиитикэтин, льготалаах эми-тому туһаныы, «Якутопторг» тэрилтэ сабыллан бурдук, килиэп сыаната үрдээһинин о.д.а. долгутар боппуруостары көтөхтүлэр.
Бу курдук, күндэйэлэр олох хаачыстыбатын тупсарыыга, нэһилиэк сайдыытыгар туһааннаах ыйытыктары биэрдилэр, этиилэри киллэрдилэр.
Кутана
Кутана Сунтаар улууһугар биир бастыҥ нэһилиэгинэн буолар. Манна урукку сылларга саҥа уһуйаан, оскуола эбийиэктэрэ уонна «Хаарбах туруктаах дьиэттэн олохтоохтору көһөрүү» бырагырааманан таас дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ. Ханнык баҕарар нэһилиэккэ биир улахан тэрилтэ баар буоллаҕына олох хаачыстыбата тупсаҕай буолар. Кутанаҕа суолу оҥорор, көрөр-истэр «Айан суол» тэрилтэ үлэлиир. Кинилэр нэһилиэк сайдыытыгар төһүү буолаллар. Яков Егоров салайааччылаах «Сомоҕо» кооператив ситиһиилээхтик үлэлиир. Бүгүҥҥү күҥҥэ 446 сылгыны, 250 биэни көрөллөр. Быйылгыттан Түбэй-Дьаархан фермерэ Михаил Комины кытта үлэлэһэн үрүҥ илгэни дэлэтиигэ үлэ барыаҕа. Нэһилиэнньэ эдэриттэн эмэнигэр тиийэ анал түмсүүлэри тэрийэннэр иистэнэллэр, үҥкүүлүүллэр, фольклор көрүҥүн баһылыыллар. Ону тэҥэ, СВО байыастарыгар сылаас таҥаһы тигиигэ, гуманитарнай көмөнү хомуйууга күүскэ үлэлииллэр. Кутаналар мэлдьи да буоларын курдук, мунньаҕы истэ, күргүөмүнэн кэллилэр.
Кутанаҕа нэһилиэнньэ доруобуйатын көрөр-истэр биэксэр исписэлииһэ тиийбэтэ улахан кыһалҕанан турар. Ааспыт сылга улууска барыта 17 специалист кэлэн Аллыҥаҕа, Уһун Күөлгэ, Тэҥкэҕэ биэксэр пууннара толору үлэлии тураллар. Быйыл даҕаны специалистарынан хааччыллыы үлэтэ салгыы барар.
Кутаналар сааланы толору кэлэн улуус үлэтин биһириибит диэн сыаналаатылар. Улууска элбэх тутуу үлэтэ барарын, үүтү ыаһыҥҥа бастыҥ көрдөрүүлээхтэрин, куораттыы моһуоннаах усулуобуйа тэриллэрин, спорка ситиһиилэри бэлиэтээн эттилэр.
Элгээйи
Элгээйи 1524 нэһилиэнньэлээх Сунтаар кэнниттэн саамай улахан нэһилиэгинэн буолар. Манна олох-дьаһах бары салааларыгар үлэ тэтимнээхтик барар. Хас да сыллаах туруорсуу, үлэ түмүгүнэн ааспыт сылга быраас амбулаторията тутуллан үлэҕэ киирдэ. Тутуу национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытылынна. Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр сүөһү-сылгы иитиитинэн, оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыктанар олус элбэх фермер баар. Сыл ахсын ынах-сүөһү ахсаанын элбэтиигэ ситиһиилээхтик үлэлиир дьонунан Семен Попов, Дарья Иванова буолаллар. Кинилэр көмөлөрүнэн нэһилиэк олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа таһаарыылаах. «Олохтоох көҕүлээһини өйүүр» бырагырааманан 150 уот баҕаната турда. Нэһилиэк спортивнай саалатыгар улахан өрөмүөн үлэтэ ыытылынна. Ону тэҥэ, суолу оҥорор, тэҥниир оборудование кэлэн, олохтоох дьаһалта сылы эргиччи үлэлэтэр. Ыһыах ыһыллар сынньалаҥ пааркатыгар Сергей Зверев — Кыыл Уолун түһүлгэтэ саҥардылынна. Көһө сылдьар аҕыс кырыылах сэргэ оҥоһулунна. Бу үлэ үбүлээһинигэр улуус дьаһалтатын куонкуруһун түмүгүнэн 500 тыһ.солк. көрүллүбүтэ. Оксана, Гаврил Яковлевтар «Подкова на счастье» агро хайысхалаах сынньалаҥ баазатын тэрийдилэр. Федеральнай грант көмөтүнэн тупсаҕай тутуулар дьэндэйдилэр. Ыччат отделын курэҕэр кыттан кыайыылаах буолан Светлана, Владислав Максимовтар дьиэлэригэр толору хааччыллыыны киллэриэхтэрэ.
Элгээйилэр мунньахха олус көхтөөхтүк кытыннылар. Нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымнаах боппуруостары туруордулар. Биллэн турар, саҥа тутуу сайдыы хорук тымыра буолар. Онон олохтоохтор саҥа уһуйаан дьиэтин тутуутун, эдэр исписэлиистэри дьиэнэн хааччыйыыны туруорсаллара оруннаах. Бу нэһилиэккэ «Хаарбах туруктаах дьиэттэн олохтоохтору көһөрүү» программанан 36 кыбартыыралаах таас дьиэ тутуута былааннанан турар. Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр, медицинэгэ үгүс ыйытык киирдэ. Маны таһынан, киин ититиигэ холбонуу, сылаас-тымныы, иһэр уунан хааччыллыы, медосмотр төлөбүрэ үрдээһинин тула кэпсэтии таҕыста. Дьахтар Дьокуускайга баран төрүүрэ уустугун туһунан элбэх нэһилиэккэ санааларын этиннилэр. Маныаха, урукку дьылларга дьахтар, төрүү илик уонна саҥа төрөөбүт оҕо өлүүтүн ахсаана олус элбэх эбит. Перинатальнай киин үлэтин саҕалыаҕыттан, табыгастаах маршрутизация оҥоһуллан, бу көрдөрүү биллэ тубуста. Билигин Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн Саха сирэ 5-с миэстэҕэ таҕыста.
Бу курдук, элгээйилэр салалтаны кытта ирэ-хоро кэпсэтэн, долгутар боппуруостарга сөптөөх хоруйдары ылан олохтоохтор астыннылар. Үлэни-хамнаһы «Биһириибит» диэн сыаналаатылар.
Сунтаар улууһун дьаһалтатын пресс-сулууспата