“Сунтаар улууһа (оройуона)” муниципальнай оройуон дьаһалтатын сыллааҕы үлэтин отчуота 131 №-дээх “Российскай Федерацияҕа олохтоох бэйэни салайыныы уопсай принциптэрэ” диэн Федеральнай Сокуон 36-с ыстатыйатын 5.1 пуунугар уонна “Сунтаар улууһа (оройуона)” муниципальнай оройуон дьаһалтатын Устаабыгар олоҕуран туруоруллар.
Улуус бүгүҥҥү күҥҥэ уонна инники сайдыытыгар суолталаах боппуруостарынан өрөспүүбүлүкэ салайааччылара элбэхтик сырыттылар. Олунньу ыйга Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Кэмпэндээйигэ национальнай бырайыагынан тутуллубут култуура киинин үөрүүлээх аһыллыытыгар кыттыыны ылла. Ил Түмэн дьокутаата Андрей Николаев, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччылар Дмитрий Садовников, Сергей Местников, тыа хаһаайыстыбатын, култуура, үөрэх, тутуу миниистирдэрэ кэлэн үлэлээтилэр, тутулла турар эбийиэктэргэ сырыттылар, сүбэ мунньахтары тэрийдилэр.
Кулун тутар 17 күнүгэр дойдубут инникитин быһаарар улахан суолталаах политическай тэрээһин – АРАССЫЫЙА БЭРЭСИДЬИЭНИН БЫЫБАРА буолла. Дойду Бэрэсидьиэнин быыбарыгар Тэҥкэ, Наахара, Толоон, Күүкэй, Кэмпэндээйи, Куокуну, Дьаархан, Сиэйэ, Бүлүүчээн, Сунтаар, Күндэйэ, Тойбохой нэһилиэктэрэ ордук көхтөөхтүк, бүттүүн сомоҕолоһон кыттыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Улуус үрдүнэн 10417 быыбардааччы кыттыбытыттан, Владимир Путиҥҥа 9444 киһи итэҕэлин биэрдэ (90,66).
2024 сыл Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо саас, Сунтаар улууһугар Аҕам саастаах дьоҥҥо ытыктабыл сылынан биллэриллибитэ. Онон биир туһаайыылаах, социальнай хабааннаах буолан, сыл устата дьайыылаах, далааһыннаах үлэ барда. Аҕам саастаах ытык дьоммут олоххо көхтөрүнэн, үтүө тускуллаах санааларынан, соргулаах сүбэлэринэн холобур буолаллар. Иккис сылын саастаах дьоҥҥо лааҕыр үлэлээтэ, Доруобуйа күнэ ананна, Үөһээ Бүлүүгэ бэтэрээннэр спартакиаларыгар ситиһиилээхтик кытыннылар, кэлэктииптэринэн ыраах-чугас айаҥҥа сылдьан сэргэхсийдилэр. Улуус дьаһалтата тэрийэр “Норуот бүддьүөтэ” куонкурус чэрчитинэн кырдьаҕас уонна доруобуйаларынан хааччахтаах араҥаҕа социальнай өҥөлөрү оҥорууга 5 мөл. 300 тыһ. солк, атын да хайысхаларынан үбүлээһин көрүллэн, олорор дьиэлэрин-уоттарын усулуобуйатын тупсарыыга туһаннылар.
Демографическай бэлиитикэ
Сунтаар улууһугар нэһилиэнньэ ахсаана билиҥҥи туругунан – 22348 киһи. 2024 сыл тохсунньу-сэтинньи ыйдарыгар 220 оҕо күн сирин көрдө. Ити ааспыт сыл бу кэминээҕи көрдөрүүттэн 55 оҕонон аҕыйах. Ол суотугар нэһилиэнньэ айылҕа быһыытынан эбиллиитин туруга (естественный прирост) былырыыҥҥытааҕар араастаһыыта эмиэ аҕыйаата: саҥа төрөөбүт оҕо ахсаана олохтон барбыт дьоннооҕор 39-нан элбэх (тэҥнэбилгэ былырыын 71 этэ). Улууска 552 киһи көһөн кэллэ, 434 киһи атын сиргэ, сүнньүнэн куорат сирдэргэ көстө. 11 ый түмүгүнэн 41 саҥа ыал үөскээтэ, ол гынан баран ити ааспыт сыллааҕар 17-нэн аҕыйах. 60 ыал араҕыста, ити ааспыт сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ 2 түбэлтэнэн аҕыйах.
Улууска уопсайа 7757 киһи араас хабааннаах биэнсийэни ылар: сааһынан, инбэлиитинэн, иитэр киһини сүтэриинэн, социальнай биэнсийэ. Сааһынан биэнсийэ орто кээмэйэ 30800,28 солк. тэҥнэһэр.
Улууска ыйдааҕы орто хамнас кээмэйэ үрдээбитин бэлиэтиир тоҕоостоох. Бүгүҥҥү күҥҥэ 78145,50 солк тэҥнэһэр, хамнас алын кээмэйэ 48105 солк.
Анал байыаннай дьайыы
Дойдубут уустук балаһыанньаҕа туруулаһан олорор. Бу аан дойдуну аймаабыт, олох бары эйгэтигэр, дойдулар икки ардыларыгар онто да суох кэбирэх сыһыаннары айгыраппыт, киһи аймахха күннэтэ кутталы үөскэтэр тургутуу кэмигэр Арассыыйа судаарыстыбатын көмүскэлигэр Анал байыаннай дьайыыга сылдьар дьон уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрин кыһалҕата саамай сүрүн болҕомто киинигэр сылдьар.
Сунтаар улууһуттан анал байыаннай дьайыыга 149 киһи, ол иһигэр 54 мобилизованнай, 95 контрактник сылдьаллар. Аҕа дойду көмүскэлигэр дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт Филипп Евсеев, Дмитрий Егоров ааттарынан улуус олохтоохторо, үүнэр көлүөнэ, билигин дойду көмүскэлигэр сылдьар хорсун-хоодуот биир дойдулаахтарбыт киэн туттан холобур оҥостоллор. Анал байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан дойдуларын көҥүлүн, чиэһин иһин суорума суолламмыттар, эчэйиини ылбыттар аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр чугас дьонноругар дириҥ кутурҕаммытын өссө төгүл тириэрдэбит.
Улуус дьаһалтата анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр улахан болҕомтону ууран үлэлиир. Маныаха бу үлэҕэ нэһилиэнньэ бүттүүнэ – оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ, тэрилтэлэр, уопсастыбаннай түмсүүлэр, волонтердар кытталлар уонна тустаахтарга араас өрүттээх көмөнү оҥороллор – наадалаах тэриллэри, сылаас, табыгастаах таҥаһы хомуйаллар, тигэллэр, алгыстаах харысхаллары оҥороллор, оҕолор сурук суруйаллар, кырдьаҕастар харыстыыр сиэккэлэри өрөллөр, биир тылынан ким тугу сатыырынан, кыайарынан кыайыы туһугар үлэлииллэр. Улуус дьаһалтата ыытыллар үлэни барытын сүрүннүүр, тэрийэр.
2024 сылга улуус баһылыга уонна солбуйааччылара, волонтердар быһаччы байыаннай дьайыы зонатыгар икки төгүл тиийэн биир дойдулаахтарын көрүстүлэр, санааларын бөҕөхсүттүлэр уонна наадалаах көмөнү, тэриллэри тириэртилэр. Улуус уопсастыбанньыктарын, урбаанньыттарын, тэрилтэлэрин күүһүнэн уонна пуондаттан уопсайа 27 722 905 солк. суумалаах таҥас-сап, техническэй средстволар, ол иһигэр 2 квадроцикл, анал оҥоһуулаах, бөҕөргөтүллүбүт УАЗ массыына, 19 квадрокоптер, 8 экшн-камера, тепловизордар, бронежилеттар, рациялар, шлемнар о.д.а. бэрилиннилэр.
Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэрин барытын учуокка ылан, улуус нэһилиэктэрэ, тэрилтэлэрэ бары хайысханан көмөнү, чэпчэтиини оҥороллор. Волонтердар штабтара, үлэлии сылдьыбыт тэрилтэлэрэ дьиэ кэргэттэргэ күннээҕи олох-дьаһах боппуруостарыттан саҕалаан араас көмөнү оҥороллор: субуотунньугунан оттук маһы бэлэмнииллэр, муус ылан тиэйэллэр, дьиэ, гараас өрөмүөнүгэр көмөлөһөллөр. Чааһынай дьиэни киин ититиигэ холбооһун тосхолунан 3 мөл. 859 тыһ. солк. үлэ барда. Онон Маар Күөлгэ 2, Түбэйгэ 3 дьиэҕэ киинтэн ититии, ыраас уу ситимэ киирдэ. “Илии сылааһа” өрөспүүбүлүкэтээҕи аахсыйаҕа Сунтаартан 8 хамаанда ситиһиилээхтик кыттыбыта. Уопсайа кинилэр кыһамньыларынан 541 тыһ. 300 солк. таҥас тигиллибитэ. Манна Кириэстээх иистэнньэҥнэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ 4-с миэстэҕэ тиксибиттэрэ. Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр отчуоттуур кэмҥэ 2 мөл. 86 тыһ. 200 солк. материальнай көмө бэрилиннэ. Ол сүрүннээн таҥаһы-сабы, наадалаах оборудованиены, малы атыылаһыыга, чугас дьонноро госпитальга эмтэнэ сытар уолаттарын көрө-истэ барар борогуоннарыгар, анал байыаннай дьайыыга сылдьан тыыннара быстыбыт дьоннорун аҕалыыга о.д.а. соруктарга туһанылынна.
Сокуон өттүнэн уонна социальнай хайысханан элбэх өйөбүлү киллэрдибит. Дьиэ кэргэттэрэ сир учаастагын арендатыттан, баай-дуол нолуогуттан, оҕо уһуйааныгар төрөппүт усунуоһуттан босхолоноллор. Оскуолаҕа төлөбүрэ суох итии аһылыгынан, өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи оҕо лааҕырдарыгар босхо путевканан хааччыллаллар, улуус иһинээҕи уопсастыбаннай тырааныспарынан босхо айанныыллар. Улуус култуурунай-сынньанар тэрээһиннэригэр босхо сылдьаллар. Көмө, өйөбүл тиһигэ ити курдук араас хайысханан салгыы оҥоһулла туруоҕа.
Национальнай бырайыактарга кыттыы
Улуус дьаһалтата Национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ көдьүүстээх үлэни тэрийдэ.
«Үөрэҕирии»
Илимниир, Түбэй, Кэмпэндээйи, Хоро, Туойдаах оскуолаларыгар, Сунтаардааҕы гимназияҕа естественнай-научнай хайысхалаах “Точка роста” үөрэх кииннэрэ аһылыннылар. Итилэргэ өрөмүөнү ыытыыга уонна саҥа тэриллэри, оборудованиены ыларга федеральнай бырайыагынан – 9 мөл. 221 тыһ. 262 солк. үбүлээһин тыырылынна.
“Внедрение цифровой образовательной среды” бырайыагынан быйыл Аллыҥа уонна Сунтаар 1-кы №-дээх оскуолалара цифровой үөрэх систиэмэлэригэр, сайтарга холбонор кыахтаах аныгы оборудованиены ыллылар. Үбүлээһин уопсай суумата 8 мөл. 312 тыһ. 5 солк.
“Успех каждого ребенка” тэрээһин чэрчитинэн Сунтаар 3-с №-дээх уонна Арыылаах оскуолаларын тэлгэһэлэригэр баар успуорт былаһааккаларыгар 1 мөл. 93 тыһ. 790 солк. суумалаах араас инвентары ыллылар. 2025 сылга федеральнай үбүлээһининэн Сунтаар 1-кы №-дээх оскуолатыгар 127 мөл. суумалаах улахан капитальнай өрөмүөн ыытыллыаҕа.
«Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ»
СР Бырабыыталыстыбатын 2019 сыл кулун тутар 27 күнүнээҕи 50 №-дээх дьаһалынан ”Переселение граждан из аварийного жилищного фонда на 2019-2025” тосхолунан улууска уопсайа 39 492,93 кв. м иэннээх 209 хаарбах туруктаах дьиэттэн 1459 киһи көһөрүллүөхтээх. Бырагыраамаҕа бу күҥҥэ диэри 15 нэһилиэк кыттан кэллэ (Аллыҥа, Арыылаах, Илимниир, Кэмпэндээйи, Куокуну, Кутана, Бордоҥ, Сунтаар, Тойбохой, Туойдаах, Устье, Уһун Күөл, Элгээйи, Хадан, Түбэй). Ол курдук 2024 сыл ахсынньы ыйынааҕы туругунан улууска уопсайа 16 922,01 кв м иэннээх 14 элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ. 308 кыбартыыраҕа дьон көһөн олорор. Тэҥнэбилгэ былырыын 243 кыбартыыралаах 9 дьиэ тутуллубута.
Тутуу хас да түһүмэҕинэн ыытыллар. Инники сылларга тутуллубуттары тэҥнии барбакка, кэнники сылларга тохтуоҕуҥ.
2024 сыл түһүмэҕэр маннык тутуулар бара тураллар, сорохторо түмүктэннилэр:
— Күүкэйгэ 4 кыбартыыралаах дьиэ 2024 сыл ахсынньы 11 күнүгэр үлэҕэ киирдэ. Тутааччы – “Главстройкомплекс” тэрилтэ.
— Сунтаарга Сунтарскай 1А пер. 73 кыбартыыралаах дьиэтэ (1-2 подъезтарыгар 48 кыбартыыра эрдэ киирбитэ), тутааччы – “Дабаанстрой” тэрилтэ.
— Сунтаарга Партизанскай уул. элбэх подъезтаах, 86 кыбартыыралаах дьиэ тутуута ситэриллэр. Тутааччы – “Главстройкомплекс” тэрилтэ. Тутааччылар 2025 сыл саҕаланыытыгар үлэҕэ киллэрэргэ суоттаналлар.
— Кэмпэндээйигэ 32 кыбартыыралаах дьиэ 2024 сыл бүтүүтүгэр үлэҕэ киириэхтээх. Тутааччы – “НИДстрой” тэрилтэ.
— Аллыҥаҕа 2 кыбартыыралаах дьиэ 2024 сыл ахсынньы 26 күнүгэр үлэҕэ киирдэ. Тутааччы – А.П.Алексеев.
Хаарбах дьиэлэргэ олорооччулар кыбартыыра оннугар харчынан компенсацияны ылалларын туһунан Балаһыанньа баар. Маннык көрүҥүнэн бу түһүмэххэ Дьокуускай куоракка уопсайа 2779,51 кв м иэннээх 50 кыбартыыраҕа сайаапка киирбитэ. Ахсынньы 25 күнүнээҕи туругунан 56 кыбартыыра атыылаһылынна, докумуоннанна.
Билигин бырагыырама кэлэр кэминээҕи түһүмэҕэр докумуоннары, сайаапкалары оҥоруу үлэтэ барар. Элгээйигэ, Тойбохойго, Кириэстээххэ, Аллыҥаҕа, Сунтаарга, Уһун Күөлгэ, Түбэй-Дьаархаҥҥа элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутуу былааннанар. Түмүктээн эттэххэ, Сунтаар улууһугар хаарбах туруктаах дьиэттэн көһөрүү тосхолунан элбэх үлэ барар, инникитин даҕаны үлэ сабардама улахан.
«Култуура»
Туһааннаах национальнай бырайыак иитинэн Кириэстээххэ Үлэ Дьоруойа Владимир Михайлов туруорсуутунан “Саргы түһүлгэтэ” социальнай-култуурунай киин тутуллар. Көрүллүбүт үбүлээһин уопсай суумата – 357 мөл.119 тыһ. 930 солк. Тутааччы – “Андраники” тэрилтэ, тутуу бастакы этаба 2025 сыл олунньутугар, оттон ахсынньыга эбийиэк барыта бүтэн үлэҕэ киириэхтээх.
“Культурная среда” тиһигинэн култуура тэрилтэрин тутуута уонна өрөмүөнэ ыытыллар. Ол быһыытынан “Бүлүүйээнэ” Бүлүүчээн култуура киинэ 1 мөл. 60 тыһ. солк. субсидияны ылла.
“Создание условий для реализации творческого потенциала нации (Творческие люди)” барылынан 2024 сылга култуура эйгэтин бастыҥ үлэһитин аатын ылбыт Элгээйитээҕи “Оһуор” култуура киинин исписэлииһэ Евдокия Захарова 52 тыһ. 600 солк. бириэмийэни ылла.
Аан дойду ырыынагар кимиилээхтик киирбит саха киинэлэрин нэһилиэнньэҕэ киэҥник көрдөрөргө анаан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэригэр 40 киинэ көрөр саалалар аһылыннылар. Итинтэн түөрдэ биһиги улууспутугар – Сунтаарга С.А.Зверев аатынан Кииҥҥэ, Бордоҥ, Тойбохой уонна Кутана нэһилиэктэригэр. Маныаха үбүлээһин көрүллэн, туһааннаах оборудованиелар кэлэн таҥыллан, нэһилиэнньэ куорат сирдэртэн итээбэккэ киинэ көрөр кыахтанна.
Доруобуйа харыстабыла
Национальнай бырайыак иитинэн Элгээйигэ “Северо-Восток Стройдизайн” тутуу тэрилтэтэ врачебнай амбулаторияны тутта. Санатан эттэххэ, 2023 сыл атырдьах ыйыгар тутуу бастакы сыбаайатын туруоруу бэлиэ түгэнигэр Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев кыттыыны ылбыта. Эбийиэк уопсай иэнэ 700 кв м. Манна сменаҕа 36 киһини көрүөхтэрэ, 6 күнүскү куойкалаах.
Бу бырагыраама иитинэн доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин аныгы оборудованиенан хааччыйыы тиһигин быспакка барар. Итилэр бары нэһилиэнньэ доруобуйата чөл буоларыгар, тупсарыгар туһуланаллар.
Аччыгый уонна орто урбааны, биирдиилээн урбаанньыттары өйөөһүн
2024 сылга бу бырайыагынан сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарыыга туһуламмыт 4 мөл. 794. тыһ. солк. суумалаах граны Максимов Таман Васильевич (Хадан) ылбыта.
Тыа хаһаайыстыбата
2024 сыл 11 ыйын түмүгүнэн улууска сүөһү ахсаана – 12 952, ол иһиттэн ыанар ынаҕа – 5 336, сылгы — 12 999, сибиинньэ — 75, көтөр – 5 391.
1 874,2 га кормовой култуура ыһыллыбытыттан 1 854,2 га хомулунна, 890,2 т биир сыллаах, 261 т элбэх сыллаах от хомулунна. Сайыҥҥы күөх быйаҥтан 31 568,52 т от бэлэмнэннэ, 3 748,6 т сиилэс угулунна, 552,4 т туорахтаах култуура хомулунна, ол иһигэр ньэчимиэн – 158,4, эбиэс – 340 т. Үүнүү 1 гааттан 7,0 ц/га. Хортуоппуй валовой хомуура 924, оҕуруот аһа 158,9 туоннаҕа тэҥнэстэ. Бу үгүс көрдөрүүлэр ааспыт сыллааҕыттан үрдүктэр.
Кэнники сылларга тыа хаһаайыстыбатын бары салааларыгар сайдыы тэтимэ түргэтээтэ, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта сөптөөхтүк үлэлээһин түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн Сунтаар улууһун ирээтигэр тиксэр үбүлээһин кээмэйэ улаатта. Тыа хаһаайыстыбатыгар олус көдьүүстээх, үчүгэй үбүлээһиннээх бырагыраамалар үлэлииллэр.
Сүөһү ахсаанын сарбыйыыны бохсорго кэтэх хаһаайыстыбалаахтарга ыанар ынах хас биирдиитигэр 39-туу тыһ. солк. төлөнөрүн тыа сирин дьоно биһирээтэ. Ити курдук 2 097 ыанар ынахха уопсайа 81 мөл. 783 тыһ. солк. субсидия төлөннө. Биэ төбөтүгэр 5-тии тыһ солк. эбии төлөбүр эмиэ оҥоһуллар. Манна 49 сылгынан дьарыктанар табаары оҥорооччулар 22,135 мөл. солк. субсидияны ыллылар. Үүт туттарааччыларга 373 мөл. 132 тыһ. солк. субсидия төлөннө. Уопсайа кинилэр 5740 туонна үүтү астыыр-үөллүүр тэрилтэлэргэ туттардылар.
2024 сылга Сунтаар улууһа үүтү соҕотуопкалааһыҥҥа бастыҥнар кэккэлэригэр ааттанна.
“Развитие сельского хозяйства и регулирование рынков сельскохозяйственной продукции, сырья и продовольствия” диэн СӨ судаарыстыбаннай бырагырааматынан үүнээйини үүннэриинэн дьарыктанар 11 хаһаайыстыбаҕа 10 мөл. 026 тыһ. 500 солк. көмө оҥоһулунна.
“Развитие кормопроизводства” бырагырааманан 2024 сылга 2 ТХПК уонна 5 бааһынай-фермерскэй хаһаайыстыбалар 23 мөл. 875 тыһ. солк. суумалаах 23 единица араас тиэхиньикэни, оборудованиены, ол иһигэр уопсайа 3 тыраахтары, 1 комбайны, 6 хаһаайыстыбаҕа уонна пиэрмэрдэргэ кормовой култуура, бурдук сиэмэтин атыылаһыы ороскуоттарын сорох өттүн толуналларыгар судаарыстыбаннай уонна олохтоох бүддьүөттэн субсидия бэрилиннэ. Субсидия уопсай кээмэйэ – 26 мөл. 994 тыһ. солк.
Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр элбэхтэн аҕыйах биирдиилээн ситиһиилэр, үтүө тускуллаах үлэлэр тустарынан эттэххэ, “Татыйыына” тэрилтэ Сунтаарга сууккаҕа 5 туонна кыамталаах астыыр-үөллүүр сыаҕы тутан үлэтин саҕалаата. Күндэйэтээҕи “Сырдык аартык” кээпэрэтиип 120 төбөҕө саҥа хотону үлэҕэ киллэрдэ. “Тойбохой” кээпэрэтиип бурдугу харайарга аналлаах тутууга 16 мөл. 800 тыһ. солк. үбүлээһини ылары ситистэ. Арыылаах нэһилиэгин “Благо 8” кээпэртиибэ оборудование уонна спецтехника ыларга 5 мөл. суумалаах көмөнү ылла. Улуус эдэр пиэрмэрдэрэ түмсүүлээхтик үлэлээн элбэҕи ситиһэллэр. Кинилэр Сунтаарга ыһыллар бурдуктан мээккэ бурдугу, үс араастаах хааһы састаабын, моркуоптан, сүбүөкүлэттэн битэмииннээх чэйи астаан, суулаан-хаалаан хамаҕатык атыылыыллар. Кэтэх хаһаайыстыбалаах ыалларга сыанатын аҥаарыгар 2500 сымыыттыыр кууруссаны уонна 24 т отурбаны аҕалан атыылаатылар. Нам улууһугар ууга барбыт ыалларга сүтүгү оһорунарга анаан Сунтаар пиэрмэрдэрэ уонна чааһынай ыаллара 7 ынах сүөһүнү биэрдилэр. Хаһаайыстыбалар быстах байыаннай дьайыыга сылдьар дьон дьиэ кэргэттэригэр 7 туонна хортуоппуйу уонна хаппыыстаны босхо түҥэттилэр.
Тутуу уонна хапытаалынай өрөмүөн
Федеральнай судаарыстыбаннай тосхоллорунан социальнай эбийиэктэри тутууга Сунтаар улууһун дьаһалтата көдьүүстээх үлэни ыытар. Бүгүҥҥү күҥҥэ тутулла турар эбийиэктэр:
— Сунтаарга тыа сирин территорияларын кэлимник сайыннарыы тосхолунан бассейннаах спортивнай комплекс тутуутугар ааспыт өттүгэр бэдэрээтчиккэ табыллыбакка үгүс уустуктары көрсүбүппүт. Кэнники “Тутуу Саха” тэрилтэ бэдэрээккэ ылан, үлэ тэтимирдэ. Эбийиэк уопсай сууммата – 185 мөл. 49 тыһ. 723 солк.
— Маар Күөлгэ 60 миэстэлээх оскуола спортивнай корпуһа улуус үбүлээһининэн тутуллан үлэҕэ киирдэ. Тутааччы – “ВИД” тэрилтэ. Тутуу уопсай сууммата 75 мөл. 183 тыһ. 609 солк. Бу ый 24 күнүгэр үлэҕэ киирдэ.
— Сунтаарга 450 миэстэлээх политехническай лицей өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматынан тутулла турар. Бэдэрээтчик “Главстройкомплекс” тэрилтэ. Тутуу уопсай суумата – 749 мөл. 326 тыһ. 190 солк. Бүтэр болдьоҕо – 2025 сыл балаҕан ыйа.
— Сунтаарга Абаҕа түөлбэтигэр култуура-успуорт комплексата «Тыа сирин территорияларын кэлимник сайыннарыы» тосхолунан “Сахам сирэ 21-с үйэҕэ” дьаһал иитинэн тутуллан үлэҕэ киирдэ. Тутуу уопсай суумата – 44 мөл. 934 тыһ. 818 солк. Кэтэһиилээх эбийиэги “Сахаеврострой” тэрилтэ уонна урбаанньыт А.Егоров силигин ситэрдилэр.
— Хадаҥҥа улуус үбүлээһининэн тутуллубут култуура-успуорт комплексата 2024 сыл ахсынньы 10 күнүгэр үлэҕэ киирдэ. Тутааччы “Егоров А.А.” тэрилтэтэ. Тутуу уопсай суумата – 70 мөл. 753 тыһ. 8 солк.
— Элгээйигэ “Доруобуйа” национальнай бырайыагынан врачебнай амбулатория тутуллан бу ый 26 күнүгэр үлэҕэ киирдэ. Тутуу уопсай суумата – 244 мөл. 722 тыһ. солк. Тутааччы – “Северо-Восток Стройдизайн” тэрилтэ.
— Кириэстээххэ “Култуура” национальнай бырайыагынан култуура киинэ тутулла турар. Тутуу уопсай суумата – 357 мөл. 119 тыһ. 930 солк. Бэдэрээтчик – “Андраники” тэрилтэ. Бүтэр болдьоҕо – 2025 сыл ахсынньы ыйа.
— Итини тэҥэ «Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү» тосхолунан Сунтаарга икки түөлбэҕэ, Кэмпэндээйигэ, Аллыҥаҕа, Күүкэйгэ элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр сорохторо бүтэн үлэҕэ киирдилэр, атыттара сотору кэминэн киирэрдии ситэриллэ тураллар.
Сунтаарга элбэх оҕолоохторго бэриллибит “Өтөөкү” саҥа түөлбэ инфраструктуратын оҥоруута ыытыллар. Эбийиэк өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бүддьүөтүнэн үбүлэнэр. Бүтэр болдьоҕо – 2025 сыл ахсынньы ыйга.
Итини тэҥэ үөрэх тэрилтэлэригэр – Сиэйэ, Түбэй Дьаархан, Тойбохой, Дьаархан, Туойдаах, Илимниир оскуолаларыгар, “Хатыҥчаан”, “Сардаана” уһуйааннарга, Сунтаарга, Тойбохойго тулаайахтар дьиэлэригэр ититэр ситимнэрин, ис-тас өттүлэрин оҥоруу, аварийнай эбийиэктэри көтүрүү курдук араас хабааннаах өрөмүөннэр бардылар.
Суол-иис хаһаайыстыбата
Ааспыт өттүгэр үп-харчы кырыымчыгынан муниципальнай суоллары көрүү-истии, өрөмүөннээһин үксүгэр ким хайдах дьаһанарынан ыытар буоллаҕына, кэнники сылларга улуус иһинээҕи муниципальнай суоллары көрүүгэ-истиигэ улахан болҕомто ууруллар. Маныаха СӨ “Развитие транспортного комплекса Республики Саха (Якутия)” судаарыстыбаннай тосхол чэрчитинэн суол-иис пуондатыттан кэлэр субсидия улахан эбиилик буолла. Улуус бүддьүөтүттэн анаан үп көрөн, суол оҥоһуутунан дьарыктанар урбаанньыттары кытта уһун кэмҥэ дуогабардаһан үлэ тэриллэр. Муниципальнай суоллар, муосталар туруктара, ордук Тойбохой-Дьаархан, Кириэстээх-Бүлүүчээн, Кириэстээх-Куокуну, Сунтаар-Бордоҥ, Бордоҥ-Тэҥкэ өттүгэр мөлтөхтөрүнэн, үбүлээһини ити өттүгэр үгүөрүтүк уган үлэлэри ыыттыбыт. Суоллары паспордааһыҥҥа, сорох кэрчиктэргэ ыытыллыахтаах өрөмүөн бырайыактыыр-сметнай докумуоннара оҥоһулла сылдьаллар, Кириэстээх-Бүлүүчээн икки ардыгар Агдаары үрэҕэр понтоннай муостаны тэлгэтиигэ үлэ барар. “Бүлүү” федеральнай суол Кириэстээх бөһүөлэгинэн ааһар кэрчигэр асфальт бүрүөһүн ууруллан, олохтоохтору үөртэ. Улуус киинин – Сунтаар иһигэр элбэх уулуссаҕа өрөмүөн барда, Владимир Павлов уулуссата асфальт бүрүөһүннэннэ.
Эдэр ыаллары дьиэнэн хааччыйыы
“Обеспечение качественным жильем и повышение качества жилищно-коммунальных услуг на 2020-2024 годы” диэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тосхолунан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 28 мөл. 561 тыһ. 514 солк. үс өрүттээх (федеральнай, өрөспүүбүлүкэ, олохтоох) кыттыгас суумалаах субсидия кэлбитинэн үлэ барда. Маннык социальнай төлөбүрү ылан, 2024 сылга улууска 14 дьиэ кэргэн (66 киһи) олорор усулуобуйатын тупсарда. Итилэртэн 9-һа элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр. 2024 сылга уопсайа 2 727 54 кв. м иэннээх дьиэ киирдэ.
Бырамыысыланнас
“Кэмпэндээйи” туус хампаанньата 1724 туонна техническэй тууһу хостоото. Итинтэн 1200 туоннаны батарда. Ахсынньы 1 күнүнээҕи туругунан 86 туонна аһылыкка туттуллар тууһу бэлэмнээн, суулаан-хаалаан атыыга таһаарда. Бородууксуйа өрөспүүбүлүкэ эргиэнин ситимнэригэр хамаҕатык атыыланар. Өрөспүүбүлүкэ, улуус оскуолаларыгар, уһуйааннарыгар 9 туус хосторун оҥордулар.
“Сунтарцеолит” ХЭТ 62 445,95 туонна таас чоҕу хостоото, итинтэн 42 961,93 т туһаҕа таҕыста. Сүрүн туһанааччы – ОДьКХ Сунтаардааҕы филиала, итини тэҥэ чоҕу Өлүөхүмэ, Мииринэй уонна Ленскэй тэрилтэлэрэ ылаллар. 35 312,70 т цеолит хостонно.
Уопсастыбаннай тырааныспар эйгэтэ
Федеральнай бырайыак чэрчитинэн Сунтаарга 5 саҥа автобус дьону таһыыга үлэлииллэр. «АТП» муниципальнай тэрилтэ автобустара Сунтаар сэлиэнньэтигэр 2 бигэргэммит маршрутунан сылдьаллар. Нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарар салаа үлэҕэ улуус бүддьүөтүттэн 7 мөл. 549 тыһ. 803 солк. көрүллэр. Дойду, өрөспүүбүлүкэ, улуус салалталара тырааныспарынан хааччыллыыга нэһилиэнньэ араҥаларыгар араас чэпчэтиилэри көрөллөр. Сунтаар улууһун дьаһалтатынан туһааннаах чэпчэтиилэр эмиэ оҥоһуллаллар. Ол курдук, 2024 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр оҕолоро автобуһунан босхо сылдьаллар, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара, кинилэр дьиэ кэргэннэрэ анал дастабырыанньанан эмиэ босхо сырыынан хааччыллаллар.
Хаачыстыбалаах хомунаалынай өҥөнү оҥорууга сөптөөх усулуобуйаны тэрийии
ОДьКХ Сунтаардааҕы филиала улуус үрдүнэн 29 хочуолунайы, 10 ууну ыраастыыр станцияны (итинтэн 6-та модульнай) үлэлэтэр. Итилэр 22 нэһилиэккэ тэрилтэлэри уонна чааһынай секторы сылааһынан, ыраас уунан хааччыйаллар.
Сыл устата 12 нэһилиэккэ өрөмүөн бырагырааматынан хочуоллары өрөмүөннүүр, носуостары, турбалары, эргэрбит ситимнэри уларытар, бүрүйэр, итини тэҥэ эргэ эбийиэктэри көтүрүү үлэлэрэ былааннаахтык бардылар. Саҥа үлэҕэ киириэхтээх эбийиэктэр ититэр, уунан хааччыйар ситимнэрин холбоотулар. Чааһынай ыаллары киин ититиигэ холбуур тосхол сөргүтүллэн, уопсайа 20 мөл. 532 тыһ. суумалаах үлэ ыытылынна. Аллыҥаҕа 4, Маар Күөлгэ 13, Түбэйгэ 19, Түбэй Дьаархаҥҥа 1 дьиэ олохтоохторо киинтэн ититиигэ холбонон абыраннылар. Биирдиилээн атын да нэһилиэктэргэ, холобура Бүлүүчээҥҥэ ыаллары киин ититиигэ холбооһун үлэтэ салҕанар. Итиннэ холбуу ыраас уу ситимэ тардыллан, дьон олоҕун хаачыстыбата тубуста.
Кытаанах хомунаалынай тобохтору дьаһайыы
Сунтаарга бөҕү харайар 30 былаһаакка баар. Итилэртэн Тураҕас Саҥата полигоҥҥа ый ахсын ортотунан 1891 куб м бөх таһаарыллар. Полигоны көрүүгэ-истиигэ үлэ ыытыллар эрээри, бөх-сыыс сол да кыайтарбат. Кытаанах хомунаалынай тобохтору дьаһайыы иһин нэһилиэнньэ төлөбүрү кэмигэр уонна толору оҥорбото үгүс ыарахаттары үөскэтэр. Ол курдук, 2024 сыл ахсынньы 1 күнүнээҕи туругунан нэһилиэнньэ оҥоһуллубут өҥө иһин 31,1% эрэ төлөстө.
Урбаан уонна ырыынак эйгэтэ
Сунтаар улууһугар 624 аччыгый уонна орто урбаан баар. Урбаанньыттар сүрүннээн эргиэнинэн, тыа хаһаайыстыбатынан, таһаҕаһы уонна дьону таһыынан, тутуунан дьарыктаналлар. Кэрэ буолуу өҥөлөрүн (косметология, тыҥырах, баттах) саҥаттан саҥа көрүҥнэрэ эбиллэ тураллар.
Улууска урбааны уонна туризмы сайыннарыыга туһуламмыт икки муниципальнай тосхолунан үлэ сүрүннэнэр. “Мин бизнеһым” киин баар. Урбаанньыттар уопсастыбаннай көхтөрө биллэ үрдээбитин бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, араас граннарга кытталлар, пуорумнарга, сэминээрдэргэ билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтинэллэр, улуус ыытар тэрээһиннэригэр, аахсыйаларга успуонсардыыллар. СӨ “Урбааны сайыннарыыга пуондата” диэн микрокредитнэй хампаанньатын нөҥүө улуус урбаанын субъектарыгар 14 микрозайм бэриллибитэ. Сыллата улуус, өрөспүүбүлүкэ өйөбүлүнэн бэйэ дьыалатын саҕалааччы элбээн, урбаанньыттар кэккэлэрин хаҥаталлар.
Туризм
Урбаан биир кимиилээхтик сайдар көрүҥүнэн туристическай биисинэс буолар. Эрдэттэн баар сынньалаҥ комплексаларын, базаларын тэҥэ, бииртэн биир тупсаҕай сынньалаҥ эбийиэктэрэ аһылла тураллар. 2024 сылга Сунтаарга биир гостиница, 2 сынньанар дьиэ, Күүкэйгэ сахалыы тыыннаах сынньанар дьиэ тутулуннулар. Элгээйигэ Яковлевтар дьиэ кэргэн 2022 сылга РФ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ”Агротуризм” хайысхатыгар 9 мөл. 900 тыһ. граны ылан, олус үчүгэй көстүүлээх базаны тутан үлэлэтэллэр. Урбаанньыттар араас бырайыактарга кыттан, саҥа салаалары ылсан үлэлэрин далааһынын кэҥэтэллэрэ хайҕабыллаах. Ол курдук, Наахараҕа Васильевтар “Бөрө үүтээнэ” сынньанар базалара арҕаа эҥэргэ туризмы сайыннарыыга, сомоҕолоһууга туһуламмын “Сплав-ФЕСТ” тэрээһинэ дьон интэриэһин тарта.
Улуус сайдыытын пуондатын үлэтэ
“Благополучие и процветание Сунтарского улуса на 2023-2027гг.” бырагыраама чэрчитинэн улуус социальнай-экономическай сайдыытын пуондата 2024 сылга сүрүннээн маннык хабааннаах үлэлэр бардылар:
— Пуонда үлэтигэр биир сүрүн хайысханан анал байыаннай дьайыыга сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр өйөбүлү, көмөнү тэрийии, тиэрдии буолар.
— Пуонда араас хабааннаах аһымал аахсыйаларыгар, үтүө санаа дьайыыларыгар кыттыһар. Ол быһыытынан уустук балаһыанньаҕа түбэспит, суһал эпэрээссийэҕэ барар дьоҥҥо улуус имиджин үрдэтэр тэрээһиннэр, күрэхтэһиилэр кыттыылаахтарыгар айан ороскуотун толуйууга, наадалаах спортивнай инвентары ылыыга көмөлөһөр. “Сплав-ФЕСТ” бэстибээлгэ сүрүн успуонсарынан буолар.
— Улуус улахан суолталаах тутууларын – култуура уонна сынньалаҥ түһүлгэтигэр 2000 миэстэлээх трибунаны уонна хорчуоппа павильоннарын, балыыһа комплексатын 2-с уочаратын, Элгээйитээҕи Б.Н.Андреев аатынан регионнааҕы экологическай киин (Айылҕа түмэлин) тутууларын сметнай-бырайыактыыр, экспертизаны ыыттарар, сирдэрин-уоттарын сыһыарар-араарар докумуоннарын оҥорторууга үлэни ыыталлар.
— Биэс аччыгый уонна орто урбаан субъектарыгар уопсайа 17 мөл. 500 тыһ. займ биэрдэ, ол иһигэр Кириэстээххэ култуура киинин, Сунтаарга бассейн тутуутугар, Тойбохой оскуолатыгар успуорт былаһааккатын оҥорууга.
Доруобай киһи – чэгиэн уопсастыба
“Доруобуйа” национальнай бырайыак, региональнай, муниципальнай тосхоллор тиһиктэринэн доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрин тутуу, саҥардыы, автопааркатын анал тиэхиньикэнэн хааччыйыы, саҥа оборудованиелары ылыы оҥоһуллар. Ол курдук, региональнай модернизация тосхоло саҕаланыаҕыттан, 2021 сылтан, Сунтаар улууһун доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрэ 12 массыынаны ыллылар, ол иһигэр 2024 сылга Күндэйэ врачебнай амбулаторията уонна Туойдаах фельдшерскай-акушерскай пууна. Оборудованиенан хааччыйыы тиһигинэн реанимация отделениетыгар саҥа наркоз аппарата, палаталарынан көһө сылдьан үлэлиир “Парус” рентген аппараат, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан лизининэн саамай аныгы видеоэндоскопическай аппараат — куртаҕы, очоҕоһу уонна бронханы биирдэм көрөр тэрил кэлэн үлэлии тураллар. Уопсайа 60 мөл. 873 тыһ. 830 солк. суумалаах оборудование кэллэ. Сыллата стационардарга 3 тыһ. киһи сытан сөптөөх көмөнү ылар, хирургическай отделениеҕа 160-тан тахса араас эпэрээссийэ оҥоһуллар, родильнай отделениеҕа 190 кырачаан күн сирин көрөр. 2024 сылга 6 быраас, ол иһигэр стоматолог, эндосклопист, терапевт, фтизиатр, реаниматор-анестезиолог, 10 орто сүһүөх медицинскэй үлэһиттэр кэллилэр. Сунтаардааҕы технологическай колледж “Лечебное дело” отделениетын устудьуоннара иккис сылын үөрэҕи-билиини, сөптөөх практическай сатабыллары ааһаллар. 2024 сыл бүтэһик күннэригэр киин балыыһа уопуттаах быраастара Арассыыйа таһымнаах улаханнык сыаналанар наҕараадалары – невролог Валентина Евсеева “Авиценна”, УЗИ бырааһа Любовь Иванова “Доблесть” уордьаннарын туттулар.
Үөрэҕирии
Улууска 56 үөрэх-иитии тэрилтэлэрэ, ол иһигэр 19 оскуола, 33 оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор уһуйаана, 4 эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ бааллар. Үөрэнэр оҕо ахсаана – 4 048.
2024 сылга оскуоланы ааспыт сыллааҕар сүүрбэччэнэн элбэх – 280 оҕо бүтэрдэ. Кинилэртэн 3 оҕо кыһыл көмүс, 18 оҕо үрүҥ көмүс мэтээллэринэн бүтэрдилэр. Политехническай лицей, Бордоҥ, Кириэстээх оскуолаларын үөрэнээччилэрэ ордук чиҥ билиилээхтэрин эксээмэннэр көрдөрдүлэр. Биир кэлим эксээмэннэргэ оҕолор биология, обществознание, физика предметтэрин ордук элбэхтик талбыттар, химия, информатика предметтэригэр билии таһыма мөлтөҕө бэлиэтэннэ. Выпускниктартан 132 оҕо орто анал, 82 оҕо үрдүк үөрэх кыһаларыгар киирдилэр, үөрэххэ киирии 98,24 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр.
Оскуолаларга быйыл 26 эдэр учуутал кэлэн айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Ол эрээри нуучча тылын, литературатын, математика, информатика, история уонна обществознание, физика курдук сүрүн предметтэргэ учууталлар тиийбэттэр.
Сайыҥҥы өттүгэр улуус үрдүнэн 21 лааҕыр үлэлээтэ, итинтэн 16-та күнүскү бэрээдэгинэн, 835 оҕо сырытта. Агро хайысхалаах оскуолаларга үлэ хайысхалаах лааҕырдар үлэлииллэр, итилэргэ Дьарыктаах буолуу киининэн муниципальнай тосхолунан 1 мөл. солк. хамнас төлөбүрэ көрүллүбүтэ улахан өйүөктээх. Маннык дуогабары 10 оскуола түһэрсэн үлэни тэрийдэ. Спортивнай, предметнэй, МЧС линиятынан лааҕырдарга оҕолор сөбүлээн дьарыктаналлар.
Сунтаардааҕы гимназия уонна политехническай лицей “Сонор” поисковай этэрээттэрэ иккис сезонун Ильмень күөл Старай Русса эргин чинчийэр-көрдүүр үлэлэргэ сырыттылар. Кинилэр Аҕа дойду сэриитин сылларыгар кыргыһыы хонуутугар охтубут 40-ча саллаат кырамтатын, туттар тэриллэрин, сэрии сэбин таһааран, историяҕа суолталаах булумньулары оҥордулар.
Култуура
2024 сыл 11 ыйын түмүгүнэн култуура тэрилтэлэрэ 2 348 маассабай тэрээһини ыыттылар. Итилэргэ 203 309 киһи сырытта, кытынна. Улуус култууратын уонна айылгытын тэрилтэрэ сыллата үрдүк тэрээһиннээх, далааһыннаах үлэлэри ыыталлар. “Олоҥхо дойдутун оһуордаах түһүлгэтэ” айан-күрэх “Сааскы дорҕоон” рок-муусука, тыыннаах дорҕоон, “Алыптаах мааска” театральнай, “Тоҕус оһуордаах түһүлгэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи фольклорнай бэстибээллэр, өрөспүүбүлүкэ улуустарынан айымньылаах айаннар, көһө сылдьар быыстапкалар курдук бырайыактарын суолтата дириҥ. Үйэтитиигэ, улуус култууратын пуондатын тэрийиигэ, култуура үлэһиттэрин таһымнарын үрдэтиигэ үгүс үлэ ыытыллар. 2024 сыл устатыгар улуус олохтоохторо 48 норуоттар икки ардыларынааҕы, Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах көрүүлэргэ ситиһиилээхтик кытыннылар.
Култуура эйгэтигэр үгүс кэрэ-бэлиэ түгэннэр элбэхтэр – норуот төрүт култууратын тарҕатар, ситиһиилээхтик толорор ытык дьон – олоҥхоҕо Владимир Данилов-Бэһэлэйдээх Болуодьа, оһуокайга Лариса Иванова, Мария Чокурова Ил Дархан стипендиаттарынан буоллулар; Сунтаарга Олоҥхо балаҕана, Тумулга 3 этээстээх саҥа түмэл тутулунна, Сунтаарга, Бордоҥҥо, Тойбохойго, Кутанаҕа киинэни көрдөрөр саалалар арылыннылар, “Ырыа холумтан” бырайыак Ил Дархан гранын ылла.
2025 сылга саха омук киэн туттар киһитэ, култуура деятелэ С.А.Зверев-Кыыл Уолун төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтээн, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан ыһыах ыһыллыаҕа. Маныаха улуус култууратын үлэһиттэрин иннигэр улахан соруктар тураллар.
Физическай култуура, успуорт
Сунтаар улууһугар физкультуранан уонна успуордунан дьарыктанар дьон ахсаана сылтан сыл элбээн, 2024 сылга нэһилиэнньэ 60,1 бырыһыаныгар тэҥнэстэ. Сунтаар спортсменнара сыл устата 14 өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр, 20 чөмпүйэнээккэ, 1 Уһук Илин чөмпүйэнээтигэр, 8 Арассыыйа күрэхтэһиитигэр, 5 Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр, 9 норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиигэ кытыннылар.
Чэпчэки атлетикаҕа, көҥүл тустууга, хапсаҕайга, боксаҕа, оҕунан ытыыга, буулдьанан ытыыга, мас тардыһыытыгар спортсменнарбыт Сахабыт сирин аатыртылар. Сүүрүк Наталья Леонтьева, тустуук Лев Павлов, охчут Мария Тараярова, боксаҕа Талбан Егоров, Михаил Варламов ордук элбэх, ааттаах-суоллаах күрэхтэһиилэргэ ситиһиилээхтик кыттыбыттарын, тириэньэрдэртэн Афанасий Жараев, Николай Данилов, Семен Михайлов, кэргэннии Светлана, Александр Николаевтар таһаарыылаах үлэлэрин бэлиэтиир тоҕоостоох.
Эдэр, кэскиллээх тустуук, 2024 сылга улахан түһүлгэлэргэ ситиһиилээхтик кыттан дойдутун дьонун үөрдүбүт Лев Павлов сыл бастыҥ спортсменынан ааттанна. Ситиһиилээх спортсмен кыргыттар Мария Тараярова, Виктория Ераскумова өрөспүүбүлүкэ 10 бастыҥ спортсменын ахсааныгар киирдилэр. 2025 сыл олунньу 21-23 күннэригэр Сунтаарга Николай Тарскай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи тустуу чөмпүйэнээтэ ыытыллыаҕа. Бу үрдүк итэҕэл, чиэс, бочуот.
Ыччат
Билиҥҥи кэмҥэ ыччат тэрилтэлэрин, түмсүүлэрин үлэлэрин сүрүн хайысхата түмсүүлээх, чөл туруктаах, патриотическай өйдөөх-санаалаах буолууга туһуланар. Байыаннай-патриотическай иитиигэ хайысхалаах “Тургутуу”, “Вам вызов” ыччат сүлүөтэ, социальнай бырайыактар күрэстэрэ о.д.а. тэрээһиннэр, араас аахсыйалар, пуорумнар, интеллектуальнай күрэстэр далааһыннара кэҥээн, кыттааччыларын ахсаана элбээн иһэр. “Тещин язык” спортивнай-туристическай комплекска улуус баһылыгын бирииһигэр “Боотурдар оонньуулара” 10-с үбүлүөйдээх тэрээһинигэр 12 хамаанда күөн көрүстэ. Хамаанданан Сунтаар нэһилиэгэ бастаата, абсолютнай чөмпүйүөнүнэн Хадан ыччата Иван Мырьянов тахсан, сүрүн бириис хаһаайынынан буолла.
Ыччаттар волонтерство хамсааһынын сүрүннүүллэр. Улуустааҕы штабка бары нэһилиэктэртэн 102 волонтер баар. Кинилэр сүрүннээн ыксаллаах түгэннэргэ, кыаммат кырдьаҕас араҥаҕа уонна анал байыаннай дьайыы буойуттарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөнү оҥорууга кытталлар.
2024 сылга Сунтаар улууһа “Ыччаты кытта үлэҕэ уонна патриотическай иитиигэ бастыҥ муниципальнай оройуон” аатын ылла.
Нэһилиэнньэ олоҕун таһымын тупсарыы
Аадырыстаах материальнай көмө
“О порядке оказания материальной помощи” балаһыанньаҕа олоҕуран, 2024 сыл 10 ыйыгар улуус баһылыгар материальнай көмөҕө наадыйан 101 киһи сайабылыанньа киллэрбит. Мантан 81 сайабылыанньа толоруллубут, ирдэбилгэ эппиэттээбэтинэн 20-тэ аккаастаммыт. Туһааннаах кэмҥэ 81 киһи улуус баһылыгыттан 1 мөл. 980 тыһ. солк. көмөнү ылбыттар.
Нэһилиэнньэҕэ социальнай өйөбүл дьаһаллара
16 сэрии кыттыылаахтара уонна тыыл бэтэрээннэрэ олорор дьиэ өрөмүөнүгэр, 32 үлэ бэтэрээнэ санаторийга, куруорка сынньанарга чэпчэтиигэ уонна кыайан онон туһаммат араҥаҕа, 6 ыал киин ититиигэ холбонорго аадырыстаах материальнай көмөнү ыллылар.
2024 сылга уустук балаһыанньалаах, кыаммат уонна элбэх иитимньилээх дьиэ кэргэттэргэ араас хабааннаах өйөбүл, көмө оҥоһулунна. 26 ыал 592 тыһ. 50 солк. аадырыстаах көмөнү ыллылар. 115 ыал кэтэх хаһаайыстыбаны, бэйэ дьыалатын тэринэргэ, уустук балаһыанньаттан тахсарга социальнай хантараак түһэристилэр.
“Үйэ оҕолоро” тус сыаллаах хапытаал 363 оҕоҕо анаммытыттан 19 мөл. 669 тыһ. солк. төлөннө. Оттон өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ийэ хапытаала” көрүллүөҕүттэн улуус үрдүнэн уопсайа 1566 сэртипикээт бэрилиннэ. Бу сылга – 71 устуука. Итинтэн 92 төлөбүр толуйуллубут, уопсай суумата 19 мөл. 720 тыһ. солк. Дьиэ кэргэттэр хапытаал үбүн сүрүннээн олорор усулуобуйаны тупсарыыга итиэннэ тиэхиньикэни ылыыга туһаналлар.
Улууска 5 уонна 5-тэн элбэх сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолоох 136 ыал баар.
Доруобуйаларыгар хааччахтаах дьоҥҥо туһуламмыт дьаһаллар
2024 сыл ахсынньы 10 күнүнээҕи туругунан Сунтаар улууһугар доруобуйаларынан хааччахтаах 1977 киһи олорор (2023 сылга – 1877), мантан 245 оҕо (2023 сылга – 212). Көстөрүн курдук, ахсаан улаатыы өттүгэр барар.
СӨ бүддьүөтүттэн 36 доруобуйаларынан хааччахтаах, ол иһигэр 6 оҕо доруобуйаларын реабилитациятыгар 1 мөл. солк. суумалаах техническэй тэриллэринэн хааччыллыбыттар. 10 ый түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ реабилитационнай кииннэригэр барар доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо, оҕолорго уонна кинилэри арыаллааччыларга 4 мөл 485 тыһ. 828 солк. айаннарын ороскуота бэриллибит.
Олохтоох көҕүлээһини өйүүр судаарыстыбаннай бырагыраама (ППМИ) үлэтэ
2024 сылга 26 нэһилиэктэн 30 бырайыак киирбититтэн, 28 бырайыак талыллан өрөспүүбүлүкэ Үбүн министиэристибэтиттэн 53 мөл. 700 тыһ. солк. субсидияны ылбыттара. Итиннэ олохтоох бүддьүөттэн уонна нэһилиэнньэ, успуонсардар кыттыгас үбүлээһиннэрэ эбиллэн, 81 тыһ. 987,830 солк туһаннылар. Сүрүннээн бу үбүнэн уулуссалары сырдатыы, сайыҥҥы уу ситимин тардыы, успуорт уонна оҕо оонньуур былаһааккаларын тутуу, суол өрөмүөнүн курдук олус суолталаах үлэлэри ыыттылар. Бүлүүчээҥҥэ “Чуораанчык” оҕо уһуйаанын былаһааккатын тупсаран оҥоруу болдьоҕор бүттэ, Тойбохой оскуолатын успуорт былаһааккатыгар үлэ салҕанар.
Дьарыктаах буолуу. Үлэ сыһыаннара
СӨ Дьарыктаах буолуу киинин Сунтаардааҕы салаатыгар 313 үлэҕэ наадыйааччы сырытта, 710 үлэ миэстэтэ тахсыбытыттан 216 киһи үлэ булла. Күн бүгүн үлэтэ суох босуобуйа ылар киһи ахсаана – 163. Сайыҥҥы кэмҥэ саастарын ситэ илик оҕолору быстах үлэнэн хааччыйыыга, сарбыллыыга, атын да биричиинэлэринэн үлэтэ суох хаалбыт дьону саҥа идэҕэ үөрэтиигэ, саҥа сирдэргэ көһөн үлэлииллэригэр анаан үбүлээһин көрүллэрэ социальнай өттүнэн улахан өйүөктээх. Ол курдук, 16 киһи сиэстэрэ, В, С категориялаах суоппар, парикмахер, бульдозерист, охранник идэлэригэр үөрэнэн, 9 киһи ылбыт идэлэринэн үлэлии сылдьаллар. Бырамыысыланнаска олохтоох каадырдары үлэлэтии тиһигинэн Сунтаар улууһуттан 40-тан тахса киһи бастайааннай уонна вахтовай ньыманан үлэлии сылдьаллар. Дьарыктаах буолуу тэрилтэтэ анал байыаннай дьайыыттан төннөн кэлбит, доруобуйаларыгар хааччахтаах, көҥүллэрэ быста сылдьыбыт дьону үлэнэн хааччыйыыга болҕомтону ууран, квотаны көрөн үлэни тэрийэр.
Гражданнар көҥүллэрин уонна бырааптарын көмүскээһин
2024 сыл 11 ыйын түмүгүнэн Сунтаар улууһугар буруйу оҥоруу көрдөрүүтэ 4,3% куччаабыта бэлиэтэнэр. Ол да буоллар киһи доруобуйатын, олоҕун эмсэҕэлэтии, ыар буруйдар, ордук чуолаан арыгылааһын содулугар буруйу оҥоруу, саастарын ситэ илик оҕолор сокуону кэһиилэрэ элбээбит. Ааспыт сылы тэҥнээтэххэ уопсастыбаннай миэстэлэргэ буруйу оҥоруу, урут көҥүллэрэ быһылла сылдьыбыт дьон хаттаан түбэһиилэрэ аҕыйаабыт.
Гражданскай оборона уонна ыксаллаах быһыы-майгы
Баһаартан сэрэхтээх буолуу
2024 сылга улуус территориятыгар 30 умайыы түбэлтэтэ бэлиэтэннэ (тэҥнэбилгэ былырыын 28 түбэлтэ).
Сунтаар улууһун дьаһалтата маныаха социальнай хабааннаах кыһалҕаны көрөн, анаан үбүлээһини көрөн, нэһилиэнньэ кырдьаҕас, кыаммат араҥатыгар, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ баһаарынай сигнализацияны босхо туруорууга акциялары тэрийбитэ хас да сыл буолла. 2024 сылга улуус бары нэһилиэктэригэр автоматическай баһаары сэрэтэр тэриллэр 100 бырыһыан турдулар. Ыалларынан, тэрилтэлэринэн сэрэтэр-профилактическай соруктаах рейдэлэр, үөрэхтэр, оскуолаларга кылаас чаастара, араас куонкурустар былааннаахтык бараллар.
2024 сылга ойуур баһаара
Ааспыт сылларга тэҥнээтэххэ ойуур баһаарын сезона этэҥҥэ ааста. Уопсайа 25 умайыы бэлиэтэннэ. Куйаас күн-дьыл туран уонна тыаллаах буолан, Хоро, Түбэй Дьаархан нэһилиэктэрин территориятыгар турбут баһаардар балай эмэ тэнийбиттэрэ. Сайыҥҥы баһаардар уопсайа 45 985 га сиринэн тайаабыттара. Баһаардары умуорууга 598 киһи, 47 единица тиэхиньикэ уонна анал бэлэмнээх, тиэхиньикэлээх баһаарынай этэрээт байыастара, аччыгый авиация үлэлээтилэр. Сезон кэмигэр баһаар туруутун кэтээн көрөр самолет Сунтаарга базаланан үлэлээбитэ, анал бэлэмнээх парашютист-десантниктар этэрээттэрин тэрийбиппит уонна эрдэттэн баһаары умуруорууга техниканан, тэриллэринэн сэбилэммиппит көдьүүһэ улахан.
Түмүк
2024 сыл төһө да уустуктардааҕын иһин, Сунтаарбыт улууһа, өрөспүүбүлүкэбит үлэ-хамнас бары салааларгар үгүс ситиһиилэр, саҥа хамсааһыннар элбэхтэр. Тутуу тэтимнээхтик барбытын бэлиэтиир тоҕоостоох, элбэх нэһилиэккэ социальнай эбийиэктэр, “Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыак “Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү” тосхолунан элбэх ыал саҥа кыбартыыраҕа киирдэ. Суол оҥоруута, иһэр ыраас уу боппуруоһа, онтон да атын үлэлэр араас бырайыактарынан, тосхоллорунан бардылар. Инникитин граннарга, куонкурустарга, араас тосхоллорго киирэн тастан элбэх үбү киллэрэн сайдыыга үлэлиирбит наада. Сүрүн болҕомтобутун Анал байыаннай дьайыыга сылдьар биир дойдулаахтарбытыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр ууран, кыаллар көмөнү барытын оҥоробут. Маннык көмөҕө улуус хас биирдии олохтооҕо кыттыһар. Дойду үрдүнэн биллэриллибит Дьиэ кэргэн, өрөспүүбүлүкэҕэ Оҕо саас, Сунтаарбыт улууһугар Аҕам саастаахтарга ытыктабыл сылларын чэрчитинэн элбэх үлэ барда. Ол барыта кэлэр сылларга бигэ тирэх буолан, ситэриллэн, чопчуланан, инники сайдыы эркээйитэ буолуоҕа. Ханнык, туох да хайысханы ылыннарбыт, бүтэһик сорукпут социальнай өйөбүл. Ол – нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдэтии, олоҕун хаачыстыбатын тупсарыы.
2025 сылга дойдубут устуоруйатыгар бэлиэ түгэни – улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиибит. Ол да иһин 2025 сылы дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Аҕа дойду сэриитигэр аҕа көлүөнэ дьоммут хорсун быһыыларыгар сүгүрүйэн туран уонна бүгүҥҥү күҥҥэ Аҕа дойдубут чиэһин көмүскүү сылдьар дьоммутугар анаан АҔА ДОЙДУНУ КӨМҮСКЭЭЧЧИ, Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУНУ КӨМҮСКЭЭЧЧИ сылынан биллэрдилэр.
Үүнэр 2025 сылга дьоммор-сэргэбэр туруктаах, байылыат олохтоох, үлэлээх-хамнастаах, чөл, чэгиэн айылгылаах, айарга-тутарга, олоҕу тупсарарга көхтөөх, түмсүүлээх буоларгытыгар баҕарабын.
Анатолий ГРИГОРЬЕВ,
«Сунтаар улууһа (оройуона)»
МО баһылыга.