Күн-дьыл ааһар, олоҕу араас көлүөнэ дьоно солбуйар. Ийэ дойдубутугар өлөр-тиллэр быһаарыылаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии оспот бааһы, сүрэх кыланыытын хас биирдии ыалга хаалларбытын ким барыта билэр-өйдүүр буолуохтаах. Гитлер хара дьайдаах сэриинэн саба түһүүтэ сэбиэскэй дьон биир ньыгыл түмсүүтүн үөскэппитэ. Хас биирдии киһи өһү-сааһы ситиһиигэ ханна баҕарар күүс-көмө буолар туһугар бэйэтин харыстамматаҕа. Ол туһунан үйэлэргэ умнуллуо суоҕа диэн эрэллээхпит.
Статдааннайынан Сунтаар нэһилиэгэр 1941 с. 2390 киһи олорбута диэн. Фроҥҥа 250 киһи ыҥырыллыбыт, онтон 132-э төннөн кэлбит. Ол иһигэр, биэс бырааттыы Насыровтартан үһэ (Хасан, Алексей, Казарман) Арҕаа фроҥҥа, иккитэ (Иван, Макар) Илин сэриилэһэн баран, бары тыыннаах эргиллибиттэрэ.
Оттон «Партизан» холкуостанн сэриигэ барбыт үс бырааттыы Петровтартан иккитэ (Иван, Иев), үс бырааттыы Гаврильевтартан иккитэ (Степан, Алексей), түөрт бырааттыы Сергеевтэртэн иккитэ (Федот, Игнат), Папанин аатынан холкуостан биэс бырааттыы Дмитрьевтэртэн түөрдэ (Николай, Прокопий, Егор, Афанасий), түөрт бырааттыы Матвеевтартан иккитэ (Григорий, Степан), үс бырааттыы Ксенофонтовтар үһүөн, үс бырааттыы Янторусовтар (Пуд, Егор, Афанасий), үс бырааттыы Матвеевтартан биирдэрэ Дмитрий кыргыһыы хонуутуттан эргиллибэтэхтэрэ.
Ити курдук «Партизан» холкуостан 24 киһиттэн 11, Папанин аатынан холкуостан 67 киһиттэн 33 төрөөбүт нэһилиэктэригэр эргиллибэтэхтэрэ.
Немецкэй фашизмы урусхаллааһыҥҥа, сэрии хонуутугар бэйэлэрин олохторун харыстаабакка дьоруойдуу охсуспут, хорсун быһыыны көрдөрөн, бойобуой уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыт чулуу буойуттар буолбут дьон нэһилиэк олохтоохторугар элбэх этэ.
Ол курдук, Кыһыл Сулус уордьан кавалердарынан буолбуттара:
- Иннокентьев Владимир Алексеевич
- Копылов Петр Егорович
- Макаров Афанасий Степанович
- Насыров Казарман Ибрагимович
- Насыров Алексей Ибрагимович
- Попов Серафим Иванович
- Сергеев Георгий Георгиевич
- Яковлев Илья Ильич
Онтон 3 киһи Аҕа дойду сэриитин уордьанынан 1 истиэпэнин кавалердара этилэр:
- Лазарев Иннокентий Иванович
- Насыров Алексей Ибрагимович
- Попов Серафим Иванович
Албан аат уордьан 3-с истипэнин кавалердара эмиэ бааллара:
- Ващенко Николай Михайлович
- Матвеев Семен Михайлович
- Насыров Алексей Ибрагимович
- Насыров Казарман Ибрагимович
- Пахомов Семен Семенович
- Семенов Дмитрий Спиридонович
- Семенов Дмитрий Спиридонович
«Хорсунун иһин» мэтээлинэн 3 төгүл наҕараадаламмыт киһинэн Насыров Казарман Ибрагимович буолар.
«Сталин суола» хаһыат 1943 с. кулун тутар 5 күнүнээҕи нүөмэригэр «Сунтаардар фроҥҥа» рубрикаҕа оройуон чулууларын иһигэр «Младшай командир Федот Сергеев» диэн кырачаан ыстатыйа баар. Салгыы бу суруйууну билиһиннэрэрбин көҥүллээҥ:
«Сунтаар нэһилиэгинээҕи «Бартыһаан» колкуос колхозтаахтара «Н-скай чаас» командира Ахтаревтан уонна командиры политчааска солбуйааччы Алемаевтан соторутааҕыта ылбыт суруктарыгар бу курдук этиллэр: – «… Биһиэхэ ыыппыт бэйэҕит тапталлаах холкуостааххыт таб. Сергеев Федот Егорович бэйэтин Ийэ дойдутун көмүскэлигэр биһиги чааспытыгар саамай туйгун, саамай дьиссипилиинэлээх байыаһынан буолла»… Таб. Сергеев туйгун быһыытынан младшай командир эбээһинэһигэр өрө таһаарылынна уонна БСК(б)П членыгар кандидатынан ылылынна”.
Ити сыл ахсынньы 11 күнүгэр «Фронтан сурук» рубрикаҕа Сунтаардааҕы библиотека сэбиэдиссэйэ Иван Игнатьевич Попов фроҥҥа сэриилэһэ сылдьар уола Серафим Поповтан туппут суруга бэчээттэммит. Манна кини аҕата доруобай сылдьарыттан үөрэрин, бэйэтэ Днепр өрүскэ тиийбитин, «Ийэ сирбитин немецкэй-фашисткай оккупаннартан бүтүннүүтүн босхолуур чааспыт ырааҕа суох» диэн эрэл санаатын суруйар.
Сунтаар 1 N-дээх оскуолатыгар кыраайы үөрэтэр мусуой базатыгар Бойобуой уонна Үлэ албан аата түмэлин тэрийээччи, улуус историятын үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктаммыт, Маар Күөл нэһилиэгиттэн төрүттээх Сунтаар оройуонун фронтовик поэттарыттан биирдэстэрэ Николай Егорович Сергеев хоһоонун билиһиннэрэбит.
Кыһыл Армия боеһабын
Кыһыл Армия боеһабын
Кыайыылаахтык охсуһуом.
Сталин иһин, дойдум иһин
Ытык иэспин толоруом.
Ахтар, саныыр, миигин күүтэр
Аҕам, ийэм бааллара –
«Кыайан-хотон эргий» дэһэн
Атаараахтыы хаалтара.
Бары күүспүн түмүнэбин
Фашистары кыргарга.
Үөрэнэбин, эрчиллэбин
Үрдүк билиини ыларга.
Эрэн миигин Саха сирэ
Эйигиннэн киэн туттан,
Толлуом суоҕа киирсиһиигэ
Тоҕуоруйбут кутталтан.
Кыһыл Армия боеһабын
Кыайыылаахтык охсуһуом.
Сталин иһин, дойдум иһин
Ытык иэспин толоруом.
5/9-43 с. Чита. («Сталин суола», 1943., ахсынньы 24 к.)
Дьулуурдаахтык үлэлээбиттэрэ
Оттон тыылга хаалбыттар хайдах-туох олорбуттарай? Манна хоруй гынан, «Аҕа көлүөнэ килбиэннээх суола» (Люция Егоровна Иванова хомуйан оҥорбута) кинигэттэн Кирилл Афанасьевич Иванов суруйуутуттан быһа тардыыны аҕалыам:
«… Улуу Кыайыыны уһансыыга фроҥҥа барбыт чулуу дьоммутун солбуйан хаалбыт кырдьаҕас оҕонньоттор, эмээхситтэр, ийэлэр уонна оҕолор сэрии ыар содулуттан 4 сыл устата ааҥнаабыт аас-туор, аччык, тиийиммэт-түгэммэт олох ыар усулуобуйатыгар «Все для фронта, все для Победы» диэн лозунунан, кыыдааннаах кыһын бытарҕан тымныытыттан, сайыҥҥы уот-кураан сыралҕаныттан иҥнэн-толон турбакка, дьулуурдаахтык үлэлээбиттэрэ.
Ол кэмҥэ оройуон киинигэр – Сунтаар нэһилиэгэр промышленнай уонна аһылык комбинаттарын, «Дорстрой», инбэлииттэр артыалларын, эргиэн тэрилтэлэрин, «Партизан» уонна Папанин аатынан холкуостар производстволарын сайын уу суолунан кэлэр тыһыынчанан тонна курууһу илиинэн таһан, ыскылааттарга угууга кырдьаҕаһыттан оҕотугар диэри нэһилиэнньэ бүттүүнэ кыттара. Ону таһынан хас биирдии ыалга ыар баттык буолбут байыаннай нолуогу төлүүрү таһынан оборона уонна Арҕаа окупацияттан босхоломмут оройуоннары чөлүгэр түһэрии фондатыгар анаан харчы хомуйуутугар, заемҥа суруттарыыга, сэриилэһэ сылдьар буойуттарга баһыылка, ичигэс таҥас мунньуутугар олохтоох партийнай, комсомольскай, пионерскай тэрилтэлэр, советтар депутаттарын көҕүлээһиннэринэн уонна салайыыларынан күргүөмнээх үлэ ыытыллара.
Сэрии сылларыгар тыылга бэйэни харыстаммат дьулуурдаах, таһаарыылаах үлэ холобурун көрдөрбүт нэһилиэк сүүһүнэн ааҕыллар чулуу дьоно, ол иһигэр «Партизан» колхозтан 47, Папанин аатынан колхозтан 41 киһи 1947 сыл олунньутугар «1941-1945 сылларга Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» медалынан наҕараадаламмыттара…
… Сэрии ыар сылларын ыарахаттарыгар буһан-хатан улааппыт нэһилиэк оччотооҕу ыччаттарыттан ааспыт 20-с Советскай кэмигэр үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, оройуоҥҥа эрэ буолбакка, бүтүн Республика үрдүнэн киэҥник биллибит дьон үүнэн тахсыбыттара…».
- Сунтаар нэһилиэгиттэн сэрии кыттыылаахтарын туһунан туспа кинигэни ким да таһаара илик эбит диэн этиэм этэ. Оннооҕор хаһыакка туспа ыстатыйа суох. Улуус киинэ буоларынан, барыта оройуон уопсай дааннайдарыгар баран хаалар. Онон, интэриэһиргээччилэр киин бибилэтиэкэҕэ кэлэн, Сунтаар нэһилиэгин «Партизан» уонна Папанин аатынан холкуостартан сэриигэ сылдьыбыттара» диэн чуолкайдаммыт испииһэктэри, ахтыылары «Үтүө дьыала ситимэ быстыбат. Сунтаар нэһилиэгэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын кэрчик кэмнэрэ» кинигэ I-кы томугар (А.Е.Яковлев, А.И.Васильев, З.В.Иванова, А.К.Васильев хомуйан оҥорбуттара) булан ааҕыаххытын сөп.
Мария ИВАНОВА, Сунтаар киин бибилэтиэкэтин
библиография уонна краеведение салаатын сэбиэдиссэйэ