Чаҕылхай талаан Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола норуот ырыаһытын быһыытынан аата-суола киэҥник биллэр. Кини бары өттүнэн дэгиттэр талааннааҕа. Ол курдук, дорҕоонноох кэрэ, чуор кылыһахтаах тойуксут, үҥкүүһүт, олоҥхоһут, суруйааччы, артыыс, үҥкүү туруорааччы. Былыргы олох сиэрин-туомун, үгэстэрин үчүгэйдик билэрэ, өйдүүрэ. Кыыл Уола саха киһитин сиэринэн дьону кытта сэһэргэһэрин олус сөбүлүүрэ, олорон ааспыт олоҕун киһи иһиттэр истэ олоруон курдук кэпсиир сээркээн сэһэнньит этэ. Ол туһунан кини дьиэ кэргэнэ, оҕолоро, кинини кытта алтыспыт дьон билиҥҥи киһи өйүгэр-санаатыгар киирэр олус үчүгэй, интэриэһинэй кэрэхсэбиллээх ахтыылары, ыстатыйалары суруйан хаалларбыттара.
Сэргэй Сибиэрэп олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри дьон-сэргэ көрүн-нарын көҕүлээбитэ, саха норуотун духуобунай култууратын аан дойдуга тиийэ аатырдыбыта. Ол да иһин Кыыл Уолун айымньылаах үлэтин үрдүктүк сыаналаабыттара. Сергей Афанасьевич икки төгүл Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан, үгүс мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха АССР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, норуот ырыаһыта. Бу – кини айымньылаах үлэтин үрдүктүк сыаналааһын кэрэһитэ.
Удьуор уус
Саха норуота – барыга бары сыһыаннаах, талааннаах мындыр норуот. Уус идэтин эйгэтэ олус киэҥ. Уол оҕону айар талаанын уһугуннаран, уус сатабылыгар сыһыаран иитии-үөрэтии хайа баҕарар кэмҥэ олус наадалаах, тоҕоостоох. С.А. Зверев ыллыырын-туойарын таһынан, тимири, маһы холкутук ыллатан уһана сылдьыбытын туһунан өйдөбүлү араас ахтыыларга олоҕуран бэлиэтиибит. Саха киһитэ улуу өбүгэлэрин утумнаан мындыр өйдөөх, уус удьуордаах. Төрүттэрэ – эр дьоно тойуктаах, олоҥхоһут, ойуун, маһы ыллатар уус дьон эбиттэр, оттон дьахталлара көмүс тарбахтаах иистэнньэҥнэринэн, уус тылларынан-өстөрүнэн аатыраллара, кинилэр ортолоругар ааттаммат улахан удаҕаттар да бааллара. Ол курдук, Сэргэй Сибиэрэп аҕата Кыыл Охонооһой, кэлбит-барбыт бэрт тэтиэнэх, байанайдаах булчут, маһы ыллатар уус киһи, түптээх олоҕу олорбокко, киэҥ тайҕа устун ускул-тэскил сылдьыбыт. Сурукка киирэринэн – Афанасий Антонов. Түбэй-Дьаархантан Мындыр Өлөксөй кыыһа Мотуруунаны (Антонова Мотрена Алексеевна) кэргэн ылбыт. Кыыл Охонооһой дьиэҕэ-уокка туттуллар тээбириннэр кэмчи кэмнэригэр дьиэ ис-тас оҥоһуктарын барытын бэйэтэ оҥорор эбит. Ол туһунан Сергей Афанасьевич кыыһа үрдүк категориялаах быраас, ССРС доруобуйатын харыстабылын туйгуна Вера Данилова (Зверева) суруйан турардаах.
Кыыл Охонооһой 1969 с. Элгээйигэ аймахтарыгар Акимовтарга мас сундуугу оҥорон бэлэхтээбит, кэлин аҕалара Акимов Панфил Иннокентьевич Элгээйитээҕи фольклор түмэлигэр биэрбит, билигин түмэл сүрүн пуондата буолан көрдөрүүгэ турар.
С.А. Зверев-Кыыл Уола күннээҕи олоҕор туһанар мастан араас туттар тэриллэри оҥорон хаалларбыта билигин Ыгыатта түмэлигэр хараллан сыталлар. Ол курдук, кини төрөппүт уола Төгүл Зверев аҕатын ууһун туһунан элбэҕи, сонуну ахтан ааспыта, биһиги сүрүннээн кини ахтыытыгар олоҕурабыт: [Төгүл Зверев 2022]. Сергей Зверев аан бастаан дьэрэкээн оһуордаах, сырдык саһархай көстүүлээх мас ыскамыайканы оҥорбутунан билэбит. Бу кини аан бастакы оҥоһуга буолар. Бу оҥоһугу өр толкуйдаан, үчүгэй хаачыстыбалаах бөҕө-таҕа гынан оҥорбута, ол хойукка диэри дьиэлэригэр турбутунан биллэр.
Орто уола Семен Зверев ахтарынан: “… мин санаабар уһанарыгар атыннык эбэтэр киэргэтэ сатыыр этэ. Ол аата айыан баҕарара буолуо, оннооҕор оллооно дьонтон ураты суор тумса охсуулаах этэ. Онтун харайа уурар этэ, тулатын киэргэтэ сатыыра хааныгар баара буолуо” [Семен Зверев 2022].
Кэрэни дьүөрэлиир кыаҕа кыраҕы буолан, үҥкүүлэрин көстүүмнэрин бэйэтэ айара, быһыытын таһаатын айан биэрэрэ. Кэнники үгүс улахан түһүлгэлэргэ таптаан кэппит үрүҥ саҥыйахтаах көстүүмүн этэрбэһиттэн бэргэһэтигэр тиийэ бэйэтэ ыйан-кэрдэн кэргэнэ Федора Ивановналыын тикпиттэрэ. Сэргэй Сибиэрэп сыанаҕа кэппит саҥыйахтаах көстүүмэ, мас ыскамыайката, устууллара, билигин Ыгыаттатааҕы түмэл-уһаайба дьиэтигэр сүрүн пуондаҕа хараллан тураллар.
С.А. Зверев-Кыыл Уола төбөтүгэр ойуулаах икки сэргэни туруоран баран ортотугар туорайдаан оҥорбута, онно табаларын баайара уонна ыалдьыттар кэлэннэр аттарын баайаллар этэ диэн “Ильич уоттара” хаһыакка Элгээйи селькора Антон Михайлов ыстатыйа суруйбута. “Бу ытык сэргэтин аттыгар саха биллэр норуодунай суруйааччыта Д.К. Сивцев-Суорун Омоллооннуун үйэлээх хаартыскаҕа түспүттэрэ киһи сүгүрүйэ-махтана саныыр. Онон бу историческай, сүдү улахан суолталаах сэргэ буолар” [Антон Михайлов].
Сергей Зверев дьиэ-уот биир сүрүн миэбэлиттэн дьыбааны оһуордаан-мандардаан, кырааскалаан оҥорбута туспа уратылаах. Историяҕа хаалбытынан аҕатын бэлэмнээбитэ эмиэ киирбитэ, үксүн бэйэтэ оҥорбута диэн буолар. Кини аҕата Кыыл Охонооһой оҥорон хаалларбыт хара дьыбаана наһаа үчүгэй этэ диэн ахталлар. Бу дьыбаан Сэргэй бастакы кэргэнэ Анастасия Потаповнаны кытары арахсарыгар тиксибит баайа буолар. Сэргэй аҕатын оҥорбут дьыбаанын кэлин эргэрбитин, алдьаммытын кэннэ чөлүгэр түһэрэн биэрбитэ. Кыыл Охонооһой, кырдьык, улахан уус киһи буолар. Сунтаар улууһун Сиэйэ нэһилиэгин оскуолатын түннүктэрин араамаларын оҥорбутунан биллэр. Ол улахан түннүктэр түөрт кырыылаах этилэр. Биир түннүккэ уонтан тахса буолуон сөп, быһа холуйан 80 м буолуон сөп, ол үрдүгэ уонна туорайа туората эмиэ миэтэрэттэн ордук буолар, оскуола түннүктэрэ хойукка диэри турбуттара. Оччолорго барыта илии үлэтэ, туһаныллар инструменнарынан сүгэ, быһах уонна устуруус буолаллар.
Сорсуннаах булчут
С.А. Зверев-Кыыл Уола Ыгыатта сэлиэнньэтиттэн сэттэ биэрэстэ тэйиччи сытар Бэдьээҥкэй Быһыттааҕар 20-тэн тахса сыл олорбута. Бу сири дьон-сэргэ билигин Сибиэрэп Быһыттааҕа, Сибиэрэп олобура, дьиэлэрин кэннигэр баар быттаҕы Сибиэрэп быттаҕа диэн ааттыыр буоллулар. Сибиэрэп Быһыттааҕын айылҕа бэйэтэ дьон-сэргэ олохсуйдун, көтөр-сүүрэр тохтоотун диэн анаан-минээн айбытын курдук, дьикти, кэрэ көстүүлээх алаас, сыһыы. Кыыл Уола сорсуннаах булчут быһыытынан биллэр. Дьиэлэрин кэннинэн, бэйэтэ туспа ырыалаах-тойуктаах, элбэх күөнэхтээх, мундулаах үрүйэчээн сыккыстыы устан үрэххэ түһэр. Алаас төгүрүк күөллээх, кус арааһа мунньустан төрүүр-үөскүүр, кус бииһин ууһа мунньустара.
С.А. Зверев-Кыыл Уола күөлгэ киирэн собоҕо илимниирэ, үрүйэчээҥҥэ киирэн мундуга, күөнэххэ туулуура. Ыгыаттатын үрэҕэр араас балыкка быһыттыыра, туу угара.
Кини уола Төгүл Сергеевич аҕатын туһунан маннык ахтар: «Хара тыа булдун эккирэтиһэн, Байанай тугу биэрэринэн иитиллэн олорбуппут. Ол курдук аҕам биһигини – уолаттары тыаҕа илдьэ сылдьан булт араас ньымаларыгар үөрэтэрэ. Аҕабыт көлөтүн тэрилин, булдун манааҕытын, дьиэтин малын барытын бэйэтэ оҥосторо».
1965 с. Сергей Афанасьевич балыктыырыгар тутта сылдьыбыт тымтайын тиит мас тырыыҥкаларынан хатыллан оҥорбута Элгээйитээҕи фольклор түмэлигэр 2008 с. бэриллэн көрдөрүүгэ турар.
Төрүт дорҕоону үйэтитиигэ
С.А. Зверев-Кыыл Уола Улуу Москва куоракка сылдьан кэлэн баран, Саха сириттэн Тааттаттан Лука Турнин хомустаабытын истибит. Ол кэннэ кини бэйэтин сэнэнэн хомустаабакка сылдьан баран, сотору соҕус хомус ансаамбылын тэрийбитэ. “Оһуор” үҥкүүтүгэр кыргыттар хомустуур буолбуттара. Кини хомуска былыргылыы, аныгылыы барытын сатыыр ааттаах тардааччы этэ. Сергей Зверев тэрийбит ырыатын-үҥкүүтүн ансаамбылын оҕолорун хомустуурга үөрэппитэ. Кыыл Уола саха төрүт музыкальнай инструменын хомус туһунан эмиэ кэккэ санаалааҕа. Хомус уустарын ураты дьонунан ааҕара. Хомус оҥоһуллар ньыматыгар бигэ, киэҥ, сытыы өйдөбүллээҕэ. Бэйэтэ ахтыбытынан хомус оҥоруутунан дьарыктана сылдьыбыттааҕа, хомуһум этигэнэ мөлтөх этэ диэн билиммиттээҕэ: “Ити хомуһу оҥорор уустар ураты дьон. Сорох уустар хомустарын тыаһа ньулук-ньалык курдук, этигэнэ суох буолар. Ол уус хомус тимирин хатарыытыттан тутулуктаах, өскө тылын табан хатардахха – хомус тыаһа ордук кэрэ тыастанар. Мин урут хомус оҥорон көрөр этим. Онтум этигэнэ мөлтөһүөр этэ. Хомуһу дьаныһан, наҕылыччы охсор наада. Тардан көрө-көрө, тыаһын истэ-истэ хатарыахха наада. Наҕыл, элбэх бириэмэлээх, мэлдьи уһанар эрэ киһи хомуһу табан охсор. Мин дьарык гымматаҕым. Мэлдьи эллэһэр киһи этигэн хомуһу охсуон сөп дии санаабытым. Санаам кыайар ээ. Мин да охсуом этэ. Бээ, итиннэ мэлдьи уһанар буоллаххына эрэ тылын табан хатаран, тимирин уһааран охсоҕун ээ”.
Сахаларга биһилэхтээх хомуһу оҥорууну Александр Иванович Чахов тилиннэрбитэ. Саха национальнай музыкальнай култуурата сайдарыгар элбэх өҥөлөөх, ол курдук, биһилэхтээх хомуһу оҥорон ааптар сибидиэтэлистибэтин көмүскээбитэ. Кини 60-с сылларга Сунтаар улууһугар айар командировкаҕа сылдьан, Түбэй Дьаархаҥҥа олохтоох уустарга, ол иһигэр норуот ырыаһыта С.А. Зверев-Кыыл Уолугар эмиэ биһилэхтээх хомуһу охсуунан дьарыктаммыта биллэр. Ол туоһута Сунтаар улууһун Ыгыаттатыгар С.А. Зверев аатынан түмэл уһаайбатын дьиэтигэр Сэргэй Сибиэрэп биһилэхтээх хомуһа сытар.
Ойууннааһын саха норуотугар бэрт өрдөөҕүттэн баар, саха киһитин олоҕор урут улахан суолталаах этэ. Былыргы саха үс араас дьону улаханнык ытыктыыр, кинилэргэ сүгүрүйэр. Ол улуу ойууттар-удаҕаттар, уран тыллаах олоҥхоһуттар, ырыаһыттар уонна аатырбыт тимир уустара. Кинилэр тустарынан куруук сөҕө-махтайа кэпсииллэр, сэһэн, үһүйээн гыналлар.
Улуу тойуксут Сергей Зверев-Кыыл Уола саха төрүт дорҕоонун, үгэстэрин, музыкальнай инструменнарын тарҕаппыт Александр Чаховы кытары сэттэ сыл алтыспыта. Семен Сергеевич бэлиэтииринэн, кинини кытта ойууттарга дүҥүрү оҥорор 80 cааһыттан тахсыбыт Кириллин Конон Леонтьевич-Дьөкүү Куонаан диэн кырдьаҕас ууһу булан дүҥүрү оҥорор технологиятыгар үөрэммиттэрэ. Куонаан былыргыттан дүҥүр оҥоруутун көрбүт, оҥорсубут, оҥорбут киһи, саха үтүө үгэстэрин үгүһү билэр, “сир түннүгэ” ытык кырдьаҕас этэ. Ол туоһутунан кини улаханнык дьаныһан туран хомус ууһа Александр Чаховтыын сүбэлэһэн дүҥүр оҥорбуттара, ол дүҥүр хойукка диэри сылдьыбытынан биллэр. Оччотооҕу Ньурба тыйаатырын артыыстара тыаһа-ууһа үчүгэй диэн хойукка диэри тутта сылдьыбыттара. Сергей Зверев ойууннууругар туттар дүҥүрүн уонна былаайаҕын бэйэтэ оҥорбута.
Ити курдук, С.А. Зверев-Кыыл Уола аҕатын удьуордаан, кистэнэ сылдьар өссө биир талаана – мас ууһа буолара биллэр. Кини култуурунай нэһилиэстибэтигэр уус искусствота биир ураты миэстэни ылар.
Артем ОСИПОВ, Дьокуускайдааҕы П.А. Ойуунускай аатынан
литературнай түмэл үлэһитэ