Бүгүн, муус устар 9 күнэ, – Сунтаар улууһугар саргылаах саха норуотун дорҕоонноох добун тойуксута, кырыымпалыы кылыһахтаах ырыаһыта, үлүскэннээх үтүө үҥкүүһүтэ Сергей Афанасьевич Зверев-Кыыл Уолун күнэ.
Кыыл Уолун күнэ Сунтаар улууһун дьокутааттарын 5-с ыҥырыылаах сэбиэтин 49-с уочараттаах сиэссийэтин 2018 сыл бэс ыйын 8 күнүн 8-с нүөмэрдээх быһаарыытынан бигэргэммитэ. Бу күн 2019 сылтан бэлиэтэнэр.
(Төрүөтэ: 1948 сыллаахха муус устар 9 күнүгэр С.А.Зверев бастакы улахан наҕараадатын — Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Сэбиэтин Президиумун Почетнай Грамотатын ылбыта.)
С.А.Зверев-Кыыл Уола удьуор тойуксут дьонтон төрүттээх: хос эһэтэ, эһэлэрэ биллэр олоҥхоһуттар, ырыаһыттар. Онон норуот тылынан айымньытыгар оҕо сааһыттан биһиктэнэн улааппыт. Кинилэри удьуордаан Сэргэй туойар-ыллыыр идэлэммит. Ырыаҕа-тойукка кыра сааһыттан уһуйбут учуутала бэйэтин түбэтин ытык кырдьаҕас ырыаһыта Яков Степанович Васильев-Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып буолар. С.Зверев 11 сааһыттан улахан дьон ортотугар үҥкүү тылын этэр буолбут. Кэлин ситэн-хотон ыҥырыыга сылдьар ырыаһыт, үҥкүүһүт буолбут, этэр тыла ууһунан, туойара кэрэтинэн биллэн барбыт. Аан бастаан саргылаах саҥа олох салаллыытын, саҥа үйэ кыайыытын тута хоһуйбут тойуктара: «Холбоһук хоһооно», «Сахам дьоно», «Ыстаал тимир кэккэнэн», «Үс Бүлүү хотун» оччолортон айыллан барбыттар.
С.А.Зверев-Кыыл Уола ыллыыр санаата ыктаҕына ыалдьар, туойар толкуй буллаҕына тууйуллар эбит. Оччоҕуна соҕотоҕун баай хара тыатыгар баран, от-мас ортотугар хоһоонун тылын наардыыр, уобарастарын булар, дьэ онтон ыллаан-туойан киирэн барар эбит. Бары айымньылара Ыгыатта үрэх түҥ түбэтигэр айылҕа үөһүгэр үөскээбиттэрэ, кини атын поэттартан уратыта диэн айымньыларын кэрэ, күүстээх куолаһынан сыанаҕа, радиоҕа, түһүлгэҕэ ыллаан-туойан, икки бүк илбиһирдэн, үс төгүл үрдэтэн истээччилэригэр, ааҕааччыларыгар тиэрдэрэ, саҥа айбыт бөдөҥ да айымньыларыттан дьоҥҥо тута туойан иһитиннэрэрэ. Ол да иһин төрөөбүт норуота кинини таптаан, ытыктаан «Аар тайҕа ырыаһыта» диэн ааттаабыта.
Саха омук биир уһулуччулаах, киэн туттар киһитэ, улахан советскай энциклопедияҕа импровизатор-поэт быһыытынан киллэриллэ сылдьар. Саха норуотугар бэйэтин өлбөт-сүппэт аатын уһун үйэлэргэ өйдөбүнньүк хаалларбыта.
Норуот тылынан айымньыта, ырыата-хоһооно, сүнньүнэн толорууга тута айыллар искусство. Ол, үөрэх тылынан эттэххэ, импровизация диэн буолар. Саха саарына Сэргэй Охоноһоойобус Сибиэрэп-Кыыл Уолун аатын-суолун үйэтитэр, кини сүҥкэн талааныгар сүгүрүйэр тыллары хоһоон гынан хоһуйбут айар куттаахтар айымньыларын таһаарабыт.
Күнүм сирин үрдүгэр көстө илик тэҥнээҕэ!
(Улууканнаах убайбытыгар Сергей Зверев-Кыыл Уолугар аналлаах дьүһүйүү)
Хотун Бүлүү хонноҕор,
Бүтэй Бүлүү бүөмүгэр,
Сиэдэрэйкээн Сунтаарбыт
Силис тарпыт сиригэр,
Ыгыатталыыр эбэбит
Ытык-мааны дуолугар
Ыллаан кэлээр дэммиттии
Ыллам ырыа аргыстаах,
Дьиэрэҥкэйдээр дэппиттии
Дьэллэм үҥкүү доҕордоох,
Дьоһун киһи олоортун,
Дьүрүһүтэр тойукпар
Дьүөрэ тылы түмэммин
Дьүһүннэтэн этитэн,
Дьигиһитэр ырыабар
Дьикти кэрэ бэйэтин
Дьэбэлэйдээн ыллатан,
Кэлин төрөөн хааламмын
Көрбөтөҕүм да буоллар,
Кэрэхсээммин истэммин
Кылыһахтыыр көрүкпэр
Кытыардаҕым буолуохтун!
Устар ууну сомоҕолуур
Уйан тыллаах убайдар
Уостан сүппэт уйгулаах,
Улууканнаах тыл баайдаах,
Улаҕата биллибэт
Уратылаах эйгэлээх
Ураммыт этэ дэһэллэр.
Кыыралдьытар үҥкүүтэ
Кыталыгы санатар,
Кулуһутар тойугар
Күөрэгэйдиин ыллаһар,
Сүрэх үөрэн эппэйэр,
Сүрдүүн-куттуун кыттыһар,
Сүргэлэри көтөҕөр
Сүдү киһи диэн буолар!
Көтөр-мөҥөр үҥкүүтүн
Күнүм көрөн кэрэхсиир,
Ыраас чуордуур куолаһын
Ыйым истэн ылаарар,
Сэгэттэйим диэбиттии
Сиккиэр тыалым сипсийэр,
Имэгирэр тойугар
Иэйиэхсиппит кыттыһар,
Алыптаахай алгыһа
Айыы тыынын иҥэрэр!
Улууканнаах убайбыт
Уҕараабат эрчимэ
Угуттанан тэнийэн,
Улаҕата биллибэт
Уһун кэми уҥуордаан
Уратылаах оонньуубут
Ууһуу-тэнийэ туруохтун!
Балтараалыыр тыһыынча
Баһаам элбэх киһилээх,
Бааллыы түллэр оонньуулаах
Бастыҥ -чулуу ырыаһыт
Балысханнаах сайдыыны
Барҕалаабыт бадахтаах:
Балет дэнэр үҥкүүнү
Бастакынан тэрийбит,
Баһырхайдаах оонньуулуун
Бааралатан тэниппит,
Айымньылаах үлэҕэ
Айылҕалыын алтыһан,
Айыы тыынын иҥэрэн
Алгыс аптаах тылынан
Арчылатан дэлэппит.
Кырыымпалыын кыттыһан
Кыталыктыы кынтайан
Кыыралдьытар үҥкүүнү,
Көтөр-мөҥөр оонньууну
Көрө туруох кэрэтик
Көрдөрөрө дэһэллэр.
Көрүҥ- сэргээҥ, сахалаар,
Күлэр күнүм анныгар,
Күөхтүүр сирэм дуолугар,
Күннээн ааспыт сиригэр
Саха ааттаах барыта
Сүгүрүйэр киһитэ
Сэргэй суола хаалбытын,
Сэһэн буолбут олоҕун:
Сүтэ илик тойуга,
Үксүү турар үҥкүүтэ,
Күнүм сирин үрдүгэр
Көстө илик тэҥнээҕэ!
Григорий Попов — Боотой, Үөһээ Бүлүү
Кыыл Уолун «Оһуор» үҥкүүтүгэр
Үрдүк ыалдьыты көрсө
Дьон-сэргэ түмсүбүтэ,
Хаһан этэй,
Ол дьикти түгэнэ:
Ханнык эрэ чараас эйгэ
Халлааннарыгар иэйэ,
Кут-сүр чэпчэкитик
Туттуммакка үөһэ тэйэр,
Кулгаахтары уулларар
Долгуннара охсуллар
Кылаан тыас, төрүт дорҕоон
«Оһуор» анньа ойбута,
Оннооҕор,
Омнуолаатахха,
Кынаттара тыаһаабыт,
Тыын быһаҕаһа кыл-түгэн
Сэрэхтэрин умнан
Сэргээн аҕай турбута?..
Ыйга дылы ыстаныах,
Күҥҥэ диэри көтүөх,
Улам-улам күүһүрэр
Улуу үҥкүү тэтимэр
Күөх тыа суугунуур
Күөгэлдьийэ устуутун,
Лоҥкунаспыт сүүнэ тииттэр
Тойуктарын истибит
Хамнаан барбыт киһи эрэ
Хайдахтаах курдук кэрэ этэй,
Умсугутар саһарҕалар
Уостарыгар кыыһан тахсар,
Хатыламмат үҥкүү тылын
Бар дьонугар хаалларбыт
Сүдү киһи, үрдүк Куйаар —
Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уолун
Санаан эрэ кэллэрбин
Кэрэ эрэ киһини быыһыыр кистэлэҥэр итэҕэйэбин…
Елена Антонова — Күн Сиккиэрэ, Сунтаар
Сүдү киһи Сибиэрэп!
Кытыы сиргэ олохтоох
Кылыһахтаах куоластаах
Кыра омук дьоҕурун
Кыайа тутан хоһуйан
Сүрэҕинэн ыллаабыт
Сүдү киһи Сибиэрэп.
Оломнорун булларбат
Олоҥхолоох Оһуокай
Орто туруу дойдуга
Олохсуйуон туһугар
Сүрэҕинэн дьулуспут
Сүдү киһи Сибиэрэп!
Ойуу-мандар оһуорун
Ойо тутан ойуулаан
Ону тыыннаан таһааран
«Оһуор» үҥкүү туруоран
Сүрэҕинэн көрдөрбүт
Сүдү киһи Сибиэрэп!
Айылҕаны батыһыы
Алгыстардаах хамсаныы
Аар Айыыттан анатыы
Айыы дьонун абырыан
Сүрэҕинэн сирдэппит
Сүдү киһи Сибиэрэп!
Кэскиллэрдээх үлэҕин
Кэрэ кэриэс хаалларбыт
Кээмэйдэммэт үтүөҕүн
Кэнчээрилиир ыччатыҥ
Ситэриэҕэ,сирдиэҕэ
Сүдү киһи Сибиэрэп!
Маргарита Заболоцкая-Чөмчүүк, Элгээйи
Сүгүрүйэбин — Эйиэхэ!
Саханы — саха дэппит
Аар-саарга биллэрбит,
Айыылартан айдаран
Ананан кэлбит киһибит
Оһуокайдьыт, тойуксут
Олоҥхоһут, үҥкүүһүт
Кыыл Уола-Сибиэрэп,
Сүгүрүйэбин — Эйиэхэ
Сүҥкэн үлэни оҥорбут
Сөҕүмэр сүдү киһиэхэ!
Кыра омугуҥ ыччатын
Кэрэ эйгэҕэ уһуйан
Арассыыйа киинигэр
Арыаллаан илдьэҥҥин,
Үс саха оһуорун
Үҥкүүнэн дьүһүйэн
Сүүс араас норуот
Сыанабылын ылбытыҥ.
Аар тайҕаны баһылаан
Ааттаах булчут буолан,
Аас- туор олохтоох
Айыы дьонун аһатан
Бар норуотуҥ махтала
Барҕа тыла, таптала
Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ
Кэрэхсэнэ кэпсэнэр.
Олорбут олоҕуҥ туоһута,
Оҕо төрөөн-улаатан
Ыллаан-туойан, суруйан
Айан-тутан хаалларбыт
Тапталлаах Ыгыаттаҕар
Түмэл буолан хараллан,
Үйэлэргэ өлбөөдүйбэт
Үтүө аатыҥ сөҕүрүйбэт!
Изабелла Макарова — Толоон Туорааҕа, Элгээйи
Бэдьээҥкэй Быһыттааҕар
Үрдүк тиит иҥнэйэ үҥмүтэ,
Аар хатыҥ наскыйа үүммүтэ…
Ыгыатта кытыла иирэлээх,
Кыыһар кыһыл талах сигэлээх.
Долгунум мөһүүрэ күлүмүн
Долгуйа одуулуу олорон,
Кэлтэгэй отууттан ол тойук
Кэриигэ охсуллан киирбитэ.
Эһиэкэй эҥээркэй ырыата,
Оһуокай омуннаах ойуута —
Эндирдээх олоҕуҥ мэҥэтэ
Оломун булларбат киэлитэ.
Сэргэйдиир Сибиэрэп дойдута —
Мин куппун туттарбыт тоҕойум,
Ыгыатта биир ытык кытыла —
Бэдьээҥкэй Быһыттаах тойуга.
Ыллыгыҥ устунан хаамабын,
Ырыабын эйиэхэ аныыбын,
Ытык сир Бэдьээҥкэй кырдала,
Ыгыаттам ыккыйын ыырдара.
Мария Данилова-Күн Мичээрэ, Түбэй