Быйылгы үөрэх дьылыттан оскуола үөрэнээччитин уопсастыбаннай үлэҕэ кытыннарар буолуохтара.
«Үлэ киһини киэргэтэр» диэн бэргэн этии баар. Манна эбии үлэлиир-хамныыр киһи уһун үйэлээх буолар диэтэххэ, улахан сыысхал буолбата буолуо. Ол тыыннаах холобурдара биһиги ортобутугар бааллар. Ылан көрүөҕүҥ эрэ, сүүс саастарыгар чугаһаабыт, сүүстэрин ааспыт ытык кырдьаҕастарбытын. Кинилэр олохторун устата илиилэрин үлэттэн араарбатах дьон эбээт. Билигин да оҕолоругар, сиэннэригэр үлэҕэ сыһыаран үгүс сүбэлэрин-амаларын биэрэ олороллор. Сорохтор өссө ону-маны кыралаан иби-табы гынан туһалыы сылдьаллар.
Үлэҕэ оҕону кыра сааһыттан үөрэтэр, такайар туох да буортуну аҕалбат. Кистэл буолбатах, билигин оҕолорбутун үлэттэн тэйитэн эрэбит. Манна оҕо буруйа буолбатах, төрөппүттэр бэйэбит оҕолорбутун «харыстаан» дьиэ үлэтигэр даҕаны, уопсастыбаннай үлэҕэ да сыһыарбат курдукпут. Төрөппүт барыта диэбэппин, оннук дьон баарын илэ харахпынан көрөн, эт кулгаахпынан истэн суруйабын.
Быйылгыттан үөрэх туһунан сокуоҥҥа оскуола үөрэнээччилэрин уопсастыбаннай үлэҕэ кытыннарыы эбээһинэһин киллэрдилэр. Ол курдук, оҕолор, саастарынан көрөн, кылаас хомуйуутугар, сууйуутугар, бибилэтиэкэҕэ кинигэ сааһылааһыҥҥа, үүнээйини көрүүгэ-истиигэ кыттыһан, үлэҕэ, тулалыыр эйгэҕэ, оскуолаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга иитиллэн тахсыахтара. Ону сэргэ бэтэрээннэргэ да баран көмөлөһөр буолуохтара. Бу үлэлэргэ аны төрөппүт сөбүлэҥэ ирдэммэт диэн сокуоҥҥа этиллэр.
Бу сүүрээҥҥэ тустаах дьон – учуутал, төрөппүт, үөрэнээччи – санааларын маннык үллэстэллэр:
Анна Яковлева, Илимниир оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала:
Бу сыл атырдьах ыйын 4 к. 479 N-дээх сокуоҥҥа олоҕуран, 2023 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн Арассыыйа хас биирдии оскуолатыгар оҕону үлэнэн иитии ирдэбилгэ киирдэ. Оҕону үлэни таптыырга, үлэҕэ эппиэтинэстээх буолууга иитэр сорук сөптүк турда. Бу ирдэбил сүрүнэ – оҕону үлэ үөрүйэхтэригэр, сатабылга, тус бэйэ кыаҕын оруннуурга үөрэтэр аналлаах. Сүрүн сыала оҕо толкуйун үлэнэн сайыннарыы, сатыырын оҥорон бэйэтигэр түмүк таһаарыыта буолар. Үлэнэн иитии оскуолаҕа эрэ буолбакка, дьиэтигэр-уотугар ис-тас үлэҕэ кыттыыта эмиэ оҕо үлэни таптыырыгар олук уурар. Үлэнэн дьоллонуу диэн сүрүн хаачыстыбаны иҥэрии — барыбыт сорукпут.
Төрөппүт Ньургуйаана Алексеева:
Үлэ диэн олус үчүгэй буоллаҕа. Оскуолаҕа оҕону үлэҕэ иитиини мин олох утарбаппын. Биһириибин. Чахчы биһиги, төрөппүттэр ардыгар дьиэҕэ кыра да үлэни оҕоҕо толорторбот буоллубут. Оҕолорбут төлөпүөнү тутан баран олороллор. Оттон биһиги саҕана оскуолаҕа кылааспытын дьуһуурунайдаан сууйар этибит, паарталарбытын кытары. Ону таһынан, сайыҥҥы кэмҥэ, бэл, фермаҕа кытары үлэлэһэр этибит. Онтон да үгүс үлэ оччотооҕу оҕоҕо сүктэриллэрэ. Онон кырдьаҕас, орто көлүөнэ бары үлэҕэ иитиллэн тахсыбыппыт.
Уруйдаан, 9-с кылаас үөрэнээччитэ:
Ээ, мин үлэттэн куттаммаппын. Соруйбут сорудахтарын үөрүүнэн толоробун. Бары кылааһынан күргүөмүнэн үлэлиирбит биһиэхэ олус бэрт буоллаҕа. Бэйэ-бэйэбитин кытары, утарыта көрсөн, бииргэ алтыһан олорон кэпсэтэрбит элбиэҕэ, санаабытын да атастаһыахпыт. Мин дьонум оҕо оҕоттон көрөн үөрэнэр дииллэр. Чахчы, дьэ бу маннык кэлэктиибинэн үлэлиир буоллахпытына, бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнсиэхпит да буоллаҕа дии. Төрөппүттэрим эмиэ маннык дьаһал тахсыбытын сэргииллэр.
Кырдьыга да оннук. Киһи киһиттэн элбэххэ үөрэнэр, үлэ барыбытын сомоҕолуур. Онон үөрэх сокуонугар оҕону үлэҕэ сыһыарыы курдук сорук турбута сөптөөх дьаһал диэн кэпсэппит үгүс дьоммут этэллэр.
Яина ВЛАСЬЕВА.
Хаартыска төрөппүт Ю.Егорова тус архыыбыттан.