Бэҕэһээ Кэмпэндээйигэ үөрүүлээх түгэн тосхойдо. «Кэмпэндээйи — мин дойдум, мин сирим» диэн ааттаах кыбытык тигиинэн оҥоһуллубут квадриптих панно сүрэхтэниитэ буолан ааста.
Былырыын саҥа тутуллубут «Сайдыы» кулуупка нэһилиэкпит талба талааннаах далбар хотуттара «Кыбытык» диэн түмсүү тэриммиттэрэ. Бу түмсүү тэриллиитигэр Вера Семенова быһаччы оруоллаах. Быйыл Кэмпэндээйигэ туус хостоммута 385 сылын, үөрэммит оскуолата 90 сыллаах үбүлүөйдэрин көрсө туох эрэ күттүөннээҕи оҥорбут киһи диэн санаа кинини үүйэ-хаайа туппута. Маныаха кини өйүгэр Күндэйэ талба талааннаах дьахталлара биир дойдулаахтара улуу худуоһунньук Тимофей Степанов уруһуйдаан хаалларбыт ойуутун кыбытык тигиинэн оҥорбуттара киирбитэ. «Хайдах, туохтан саҕалыыбыт, кыбытыгы хайдах тигэллэрий, тугу оҥоробутуй, ким тиксэрий» диэн ыйытыы бөҕө үөскээбитэ.
Салгыы Вера Афанасьевна толкуйун үллэстэн, биир санаалаахтара Анастасия Никифорова, Маргарита Иванова сүбэлэһэн, «Сайдыы» кулууп салайааччыта Анна Тотонова, олохтоох дьаһалта баһылыга Александр Игнатьев өйөбүлүн ыланнар «Кыбытык» түмсүү үлэтин саҕалаабыта. Бастаан утаа ыаллыы Күндэйэҕэ «Иис алыба» салайааччыта Августина Евсееваны кытары кэпсэтэн, кинилэргэ тиийэн кыбытык тигиитигэр маастар-кылаас ылан кэлбиттэрэ.
Салгыы олохтоох бибилэтиэкэ оҥоробут архыыбыгар үгүс элбэх хаартысканы көрөн, түмэлгэ сылдьан Кэмпэндээйи урукку-хойукку устуоруйатын билсэн панно эскиһин былааннаабыттара. Манна Августина Ивановна эмиэ күүс-көмө буолан көмөлөспүт. Инньэ гынан нэһилиэкпит талааннаах далбардара үлэлэриттэн быыс булан бэртээхэй үлэни бэлэх ууннулар.
Улахан үлэлэрин «Кэмпэндээйи — мин дойдум, мин сирим» диэн ааттаабыттар. Бу тыллар талааннаах биир дойдулаахпыт, баянист, ырыа айааччы Егор Спиридонов нэһилиэкпит өрөгөй буолбут ырыатыгар бааллар. Панно барыта түөрт араас ис хоһоонноох ойууттан турар. Уһуна икки миэтирэ, үрдүгэ балтараа миэтирэ кээмэйдээх.
Бастакы ойууну Кэмпэндээйи тууһун аан бастаан булуу туһунан үһүйээҥҥэ олоҕуран тикпиттэр. Бу үһүйээн биир дойдулаахпыт, суруйааччы Иван Иванов-Уйбаан Нуолур «Туус Кэнэли» сэһэнигэр бэчээттэммитэ. Манна сурулларынан, түҥ былыр тонус булчуттар Кэмпэндээйи үрэҕэр кыыл табаны өлөрбүттэр. Кыылларын дьаһайан баран, сир анныттан тыга турар ууттан чэй өрүммүттэрэ туус буолан хаалбыт үһү. Ойууга булчут киһи ытыҺынан тууһу баһан турара, ыта, сыарҕалаах табата көстөр. Бултаах-алтаах хара тыабыт харамайдара бааллар.
Иккис панно Кэмпэндээйини аар-саарга аатырдыбыт тууспут хостонор сирэ уонна нэһилиэккэ киирэр аартыкпыт бэлиэтэ ойууламмыт. Үөһэ этиллибитин курдук быйыл туус хостоммута үбүлүөйдээх сыла. Сунтаар улууһун аан бастакы сурукка киирбит бэлиэтинэн 1640 сыллаахха нуучча хаһаактара ыраахтааҕыга туус туһунан суруйбут суруктара буолар. Бу докумуон Москваҕа архыыпка харалла сытара 2015 сыллаахха көстүбүтэ. Арассыыйа аан бастакы карталарыгар эмиэ Кэмпэндээйи туустаах сирдэрэ киирбиттэрэ. Ойууга сэрии ыар сылларын саҕана тутуллубут туус хаайар оҕуруот, сир анныттан тахсар ороһуол турбата, үллэ сытар туус, таачыкалар, күрдьэхтэр, ыскылааттар бааллар, туус сыаҕын хонтуората, тимир улахан олбуор аана көстөллөр.
Үһүс панно Кэмпэндээйи баай хара тыатын, сиртэн хостонор баайдарын кэпсиир үлэ буолбут. Манна Таас Туус хайа, цеолиттаах Хоҥуруу, чохтоох хайа, күөллэр, көтөрдөр, тыа кыыллара-харамайдара көстүбүттэр. Былыр былыргыттан сиртэн хостонор баайы көрдүү үгүс айанньыттар, чинчийээччилэр, геологтар бөҕө сылдьыбыттара. Быйыл бу туустаах сири үөрэппит Петр I тэрийбит Витус Беринг эспэдииссийэтэ 300 сыллаах үбүлүөйдээх сыла.
Төрдүс панноҕа Кэмпэндээйи эмтиир күүһэ көстөр. Бу үлэ эскиһин олохтоох оскуола учуутала Светлана Гуляева оҥорбут. 1919 сыллаахха саха саарына Василий Никифоров-Күлүмнүүр Арассыыйа үрдүкү салалтатыгар былыыгынан эмтиир балыыһаны тутуохха диэн бырайыак оҥорон тиксэрбитэ. Онтон 1921 сыллаахха, дойду өрөбөлүүссүйэ дьалхааныгар аан талҕалыы ытыллан олорор кэмигэр, оччотооҕу саҥа тэриллэн эрэр өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата саха дьоно эмтэнниннэр диэн өйдөөн арыйтарбыттара. Бастакы бырааһынан Александр Потапов үлэлээбитэ. Кини куруорт бастакы дьиэтин тутуутун саҕалаабыта. Панноҕа бу дьиэ үөһэ дьэндэйэн көстөр. Үрүҥ халаатын кэтэн Григорий Егорович Чолбодуков күөлгэ аа-дьуо хааман түһэн иһэр. Эмтээх былыыктаах Мохсоҕоллоох күөлү быһар мас муоста, хара бадарааны биккинэн сөтүөлүү сылдьар дьон, күөл «хаһаайына» Павлов Дьөгүөр былыык баһа турара, тиэйэр сыарҕалаах ата, ыта бары бааллар. Кытыыга турбут эмтиир дьиэҕэ нэһиилэ хаамар дьон киирэн баран торуоската суох үтүөрэн тахсан барара кытары ойууламмыт. Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар курорт «Северный олень» диэн ааттана сылдьыбыта мээнэҕэ буолбатах. 1907 сыллаахха бу күөлү чинчийэн үөрэппит геолог Петр Драверт Эвкулан диэн ааттаабыт. Эбээн тылыгар икки саастаах табаны итинник ааттыыллар эбит.
Бу нэһилиэкпин историятын үйэтитэр сүҥкэн үлэ сүрэхтэниитэ бүгүн буолан ааста. Бэлиэ күҥҥэ ыаллыы Күндэйэттэн «Иис алыба» иистэнньэҥнэр түмсүүлэрэ кэлэн кытыннылар.
Тэрээһин «Сахам алаадьыта» бөлөх үҥкүүтүнэн саҕаланна. Үрдүк сценаҕа «Кыбытык» түмсүү салайааччылара Вера Семенова, Анастасия Никифорова үрүҥ таҥаһынан сабыллан турар паннону арыйбыттарын ытыс тыаһынан көрүстүбүт. Нэһилиэк баһылыга Александр Игнатьев талааннаах далбар хотуттарга истиҥ эҕэрдэтин тириэртэ, бары өттүнэн күүс-көмө буоларга эрэннэрдэ. Оттон мин бибилэтиэкэр, кыраайы үөрэтээччи буолан бу квадриптих оҥоһулларыгар киирбит хаартыскалар ис хоһооннорун, нэһилиэк устуоруйатын сиһилии кэпсээтим. Түмсүү салайааччыта Вера Семенова бу сүдү үлэҕэ кыттыспыт, илиилэрин сылааһын тириэрдибит хотуттарга сэртипикээттэри туттартаата, Күндэйэттэн «Иис алыба» түмсүү салайааччытыгар Августина Евсееваҕа махтанан туран, Виссарион Семенов эмтээх күөлү маска уруһуйдаабыт хартыынатын, түмсүү кыттыылаахтарыгар хаартыскалаан бэйэлэрэ оҥорбут бу сыллааҕы халандаардары туттардылар. Августина Ивановна харда тылыгар бэйэтин санаатын сайа эттэ, олохтоохтор үлэлэрин астыммытын биллэрдэ. «Төрөөбүт дойдугут историятын үйэтитэн иискэ түһэрэ туруҥ» — диэн алҕаата. Дьоро киэһэ оһуохайынан түмүктэннэ. Оттон биһиги, олохтоохтор, «Кыбытык» түмсүү өссө да атын үлэлэрэ тахсыаҕа диэн эрэнэ күүтэ хаалабыт.
Татьяна МЕСТНИКОВА, бибилэтиэкэр, кыраайы үөрэтээччи