Сэрии иннигэр 1937 сыллаахха кыра холкуостары бөдөҥсүтэн, билиҥҥи Күндэйэ, уруккута Чакыр сиригэр «Будённай», «Калинин» аатынан уонна «Кыһыл Харыйалаах» холкуостар тэриллибиттэрэ. Холкуостар бөдөҥсүйэн, тыраахтыр көлө туттуллар буолан, холкуостаахтар дохуоттара улаатан, саҥа кыаҕыран эрдэхтэринэ 1941 сыллаахха аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт, мөлүйүөнүнэн дьон тыынын быспыт, уҥуохтарын урусхаллаабыт, эттэрин-сииннэрин сэймэктээбит улахан алдьатыылаах 2-с Аан дойдутааҕы сэрии саҕаламмыта.
Сэрии сылларыгар Чакыр сирин холкуоһуттан төрүттээх 146 киһи ыҥырыллан барбыта. 1941 сыллаахха бастакы ыҥырыыга 36 киһи барбыта. Сэриигэ барбыт 146 киһиттэн күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэр дьон, ыал аҕалара, барыта 84 киһи сэрии толоонугар охтубута. Кинилэртэн 16 киһи сураҕа суох сүппүтэ. Икки киһи билиэҥҥэ түбэһэн өлбүтэ, 24 буойун көмүс уҥуоҕа ханна көмүллүбүтэ биллибэт, 40 буойун көмүллүбүт сирдэрэ чуолкайдаммыттара. Кинилэртэн нэһилиэк бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ 1916 сыллаах төрүөх Иван Николаевич Мокутов, младший лейтенант званиелаах, Арҕааҥҥы, Брянскай, Сталининградскай, Белорусскай фроннарга хорсуннук сэриилэспитэ. Бойобуой үтүөлэрин иһин Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. Ити уордьаны өлбүтүн кэннэ дьонугар ыыппыттара. Кини баара-суоҕа 28 сааһыгар бааһыран Бобрускай куоракка госпитальга сытан өлбүтэ.
Николаев Егор Алексеевич, Павлов Максим Степанович Чакырга бастакы тырахтарыыстар этилэр. Кинилэр танковай биригээдэҕэ сэриилэспиттэрэ. Егор Алексеевич 1942 с. ахсынньы 13 күнүгэр госпитальга өлбүтэ. Максим Степанович 1945 сыл муус устар ыйга таанкаҕа умайан өлбүтэ.
Бииргэ төрөөбүт бырааттыылар Афанасий, Иван, Михаил Егоровтар; Егор, Павел, Иннокентий Петровтар; Афанасий, Ксенофонт Трофимовтар; Ефим, Тимофей Степановтар; Афанасий, Степан Григорьевтар; Василий, Платон Осиповтар: Никифор, Максим Яковлевтар; Афанасий, Николай Федоровтар; Петр, Егор Павловтар кыргыс толоонугар Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр сырдык тыыннара быстыбыта.
Биһиги нэһилиэктэн биэс киһи билиэн түбэһэн концлааҕырга сыппыта биллэр. Степанов Ефим Григорьевич 1943 сыл олунньу 24 күнүгэр билиэҥҥэ өлбүт. Федотов Савва Ксенофонтович билиэнтэн куотаары өлбүт. Михайлов Петр Тимофеевич, Нагнаров Михаил Илларионович, Максимов Иван Павлович оччотооҕу кытаанах сокуоҥҥа олоҕуран билиэнтэн босхолонон баран, өссө Сэбиэскэй лааҕырга хаайыллан шахталарга чох хостооһунугар, Беломор канаалга үлэлээбиттэрэ. Петр Тимофеевич, Михаил Илларионович 1947 сыллаахха, Иван Павлович 1956 сыллаахха дойдуларыгар эргиллибиттэрэ. Кинилэргэ 1985 сыллаахха эрэ сэрии бэтэрээнин, Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьанын туттарбыттара.
Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барбыт дьонтон 62 буойун кыайыы-хотуу аргыстаах дойдутугар эргиллибитэ. Кинилэр ортолоругар Албан Аат 3-с истиэпэнэ уордьаннардаах бырааттыы Николай Степанович, Егор Степанович Алексеевтар, Кириллов Иван Тимофеевич, Семенов Дмитрий Спиридонович Кыһыл Сулус уордьаннардаах Григорьев Николай Николаевич, Иванов Егор Афанасьевич, Кокорин Константин Ильич, Матвеев Николай Николаевич, Федотов Иван Ксенофонтович, Албан Аат 3-с истиэпэнэ, Кыһыл Сулус уордьаннардаах Кондратьев Семен Антонович, Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэнэ уордьаннардаах Уаров Михаил Егорович, Андреев Алексей Дмитриевич бааллар. Сэрииттэн эргиллэн кэлбит буойуттар эйэлээх олоҕу тутууга кыттыбытынан барбыттара, хааннарын тоҕон көмүскээбит Ийэ дойдулара чэлгийэ сайдарын туһугар күүстэрэ баарынан үлэлээбиттэрэ.
Сэриигэ барбыт дьоннорун солбуйан оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин холкуоска үлэлии хаалбыттара. Ити бириэмэҕэ куһаҕан наар аанньа диэн этэллэринии, сэрии буолбутун бастакы-иккис сылларыгар аһыыкалаах уот кураан сатыылаан от, бурдук үүммэккэ улахан аччыктааһын, хоргуйуу буолбута, ол нэһилиэнньэҕэ улахан ыар содуламмыта. Сэрии кэмигэр холкуостаахтар биэс сылы быһа дохуот аахсыбакка үлэлээбиттэрэ, күҥҥэ 200 г лэппиэскэ, биир курууска холбуй үүт бөлөнөҕө холкуос үлэһитигэр бэриллэрэ. Кини кыра оҕотугар, дьиэҕэ баар ыарыһахтарыгар, кырдьаҕастарыгар туох да бэриллибэтэ. Маны таһынан сыл аайы байыаннай нолуок 300 солкуобай булгуччу төлөнөрө.
Хоргуйан, ыксаан буолаҕа тохтубут бурдугу хомуйбуттары, сүөһү өлүгүттэн быһан сиэбиттэри, нолуок төлөөбөтөхтөрү «уоран сиэһин» диэн ааттаан оҕолорун ытаппытынан, сир-халлаан ыккардыгар хаалларан Бүлүү, Кэмпэндээйи холуонньаларыгар илдьитэлээбиттэрэ. Олортон аҥаардас Кэмпэндээйи холуонньатыгар 25 киһи сырдык тыына быстыбыта. Нэһилиэккэ 62 киһи, ол иһигэр 17 оҕо хоргуйан өлбүтэ. Ыал ыалынан эстэр дьылҕаламмыта. Бу курдук, ыарахан балаһыанньаҕа холкуостаахтар биир өйүнэн-санаанан түүнү-күнүһү аахсыбакка туран дьаныардаахтык үлэлииллэрэ, сэрии бүтэрин туһугар сыралаах үлэлэрин таһынан араас көмөнү оҥороллоро, фроҥҥа анаан ичигэс таҥас тигэллэрэ, үп хомуйаллара. Эдэр соҕус, үлэни кыайар дьону араас сирдэргэ үлэҕэ ыыталлара, холобур Туруктаҕа леспромхозка, хоту балык, түүлээх бултааһыныгар.
Тыылга үлэлээбит холкуостаахтар ыарахан үлэлэрин, оонньооботох, кыһалҕа эҥээрдэспит оҕо саастарын учуоттаан Бырабыыталыстыба «1941-1945 сыллаах Аҕа дойду сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн 28 колхуостаах наҕараадаламмыта.
Сэриигэ кыттыбыт буойуннар, тыылга үлэлээбит дьоммут сырдык ааттарын кэриэстээн, кинилэргэ Күндэйэҕэ, Элгээн Аттаах Тумулугар, Харыйалаах сиригэр Туулуурга уонна Бакамдаҕа мемориаллар туруоруллан кэлэр көлүөнэлэргэ умнуллубат өйдөбүнньүк буолаллар.
Күндэйэ олохтоох бибилэтиэкэтэ
Махталлаах көлүөнэ бүгүҥҥү күн уйгутун уһансар
Нэһилиэккэ күн бүгүн 3 тыыл бэтэрээнэ, сэрии сылын 8 оҕото олороллор. Кинилэр олохторун чэпчэтэргэ күннэтэ болҕомто ууруллар. Оонньооботох, уоруллубут оҕо саастаах ытык дьоммут бэйэлэрин ыарахан олохторун, сэрии кэнниттэн эйэлээх олоҕу уһансыыга күүрээннээх үлэлэрин туһунан кэлэр кэнчээри ыччакка кэпсииллэр, олоххо тардыһыыларынан, булгуруйбат бөҕө санааларынан үтүө холобуру көрдөрөллөр. Тыыл бэтэрээннэрэ Семенов Петр Петрович бэйэтин кэмин үлэһит, талааннаах дьонун, бэлиэ түгэннэрин сырдатар хас да кинигэ ааптара, Трофимова Евдокия Ивановна С.А. Зверев-Кыыл Уолун үтүө аатын үйэтитиигэ тыыннаах туоһу, сцена бэтэрээнэ, сэрии сылын оҕото Егоров Николай Васильевич-Аҕырытта Ньукулай – бэйиэт, аҕам саастаах көлүөнэ олорбут олоҕун сырдатыыга тугунан да кэмнэммэт сыаналаах суруйуулар, кинигэлэр ааптардара.
Махталлаах көлүөнэ сэрии, тыыл бэтэрээннэригэр, хорсун буойуттарга анаммыт мемориалга, өйдөбүнньүктэргэ өрүү болҕомтолоохтук, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, мэлдьи ыраас туруктаах буоларыгар кыһанар, сааһын ыччат, оскуола үөрэнээччилэрэ хайыһарынан десант, күһүнүн аһаҕас халлааҥҥа уруоктар, похуоттар тэриллэллэр, үйэтитии үлэтигэр чинчийии ыытыллар. 7-с кылаас үөрэнээччитэ Күннэй Ощепкова «Элгээннэр сэрии толоонугар» диэн улуустааҕы кэмпириэнсийэҕэ биһирэбили ылбыта.
Күндэйэ нэһилиэгин бүгүҥҥү туруктаах олоҕо, сайдыыта, ситиһиитэ барыта албан ааттаах бойобуой суолу ааспыт, олох ындыардарын эттэринэн-хааннарынан билбит аҕам саастаах көлүөнэ оҥорон хаалларбыт уйгута-быйаҥа буоларын өйдөөн туран нэһилиэккэ ыытыллар араас таһымнаах дьаһаллар, өйдөбүнньүккэ үлэлэр билиҥҥи ыччаттарбытыгар үтүө холобурунан, көлүөнэлэр быстыспат ситимнэрин быһыытынан тэриллэллэр, буолаллар.
Лидия СЕРГУЧЕВА, Күндэйэ олохтоох дьаһалтатын сүрүн исписэлииһэ