1940-1951 сс. Ньурбаҕа кииннэнэн 2-с судаарыстыбаннай холкуоһунай драматическай тыйаатыр үлэлээбитэ. Манна саха тыйаатырын ускуустубатыгар киэҥник биллибит П.И. Васильев, А.Е. Ефремов, Х.Т. Максимов, К.Г. Гоголев, М.Д. Слепцов, А.П. Петров, М.И. Васильева, онтон да атын талба талааннаахтар айан-тутан ааспыттара. Кинилэри кытта биллиилээх норуот ырыаһыта С.А.Зверев-Кыыл Уола Сунтаартан ыҥырыллан, 1942 сыл тохсунньу 5 күнүттэн үс аҥаар сыл курдук артыыс быһыытынан үлэлээбитэ.
Сергей Афанасьевич төһө да үөрэҕэ суоҕун, урукку өттүгэр идэтийбит тыйаатыр үлэтин билбэтэҕин иһин, өйүн, талаанын күүһүнэн, уруккуттан үлэлиир анал үөрэхтээх артыыстарга кутун-сүрүн баттаппакка сылдьыбыта. Маныаха айылҕаттан бэриллибит талаана, олоххо, айар үлэҕэ баҕата, дьулуура көмөлөспүттэрэ. Тыйаатыр кэлэктиибэ талааннаах, айар үлэҕэ улахан дьоҕурдаах ырыаһыты туора туппатаҕа, айар талаанын дэгиттэр сайыннарарыгар кыах биэрбитэ, эрэммитэ, итэҕэйбитэ. С.А. Зверевкэ анаан, кини айар киэһэлэрин тэрийбиттэрэ.
Кини киэһэлэрэ тыйаатыр биир сүрүн, норуокка сөбүлэппит репертуарыгар кубулуйбута. Онно С.А.Зверев бэйэтин «Кыыс Кыскыйдаан» олоҥхотуттан быһа тардан толороро. Кини ити сылларга «Түһүлгэ ырыата», «Эбэ алгыһа», «Кэҕэ», «Салама», «Улуу Ленини уруйдуубун» диэн айымньыларын толортоон көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта.
Оннук биир С.Зверев айар кэнсиэрин көрбүт суруналыыс А.Иванов кэлин маннык ахтыбыта баар: «С.Зверев саҥаттан саҥа тойугу, ырыаны, үҥкүү тылын, чабырҕаҕы толордоҕун аайы, куолаһа өссө уорааннанан, өссө чөллөрүйэн, өссө ньиргиэрдэнэн бара турда. Ол аайы бэйэтэ сүөм үрдээн, көрүҥэ-бодото өссө тупсан-туолан иһэргэ дылы. Кулууппут саалата биир кэм ньиргийэн олордо». Мантан да көстөрүнэн, норуот ырыаһыта, тыйаатыр биир төһүү артыыһа дьон-сэргэ махталын ылбыта, кини аата-суола уруккутунааҕар өссө ордук биллэн барбыта.
Сэрии сыллара… Ньурбатааҕы 2-с колхознай тыйаатыр кэлэктиибэ үгүс бириэмэтин Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар гастролга сылдьан барыыра. Олох төһө да ыараабытын үрдүнэн кэлэктиип нэһилиэктэргэ күүтүүлээх ыалдьыт буолара. Тыа сирин көрөөччүлэрэ кэнсиэртэри, драманан айымньылары улаханнык сөбүлээн истэллэрэ-көрөллөрө.
Дьон-сэргэ санаата көтөҕүллэригэр кэнсиэртэр улахан оруолу оонньообуттара. Манна Христофор Максимов, Марфа Васильева, Сергей Зверев чаҕылхай талааннара дьон болҕомтотун ордук тардаллара. Артыыстар Бүлүү оройуоннарын ыраах, уһук нэһилиэктэринэн кыстык хаар кыараҕас суолунан атынан айанныыллара. Аттары, бэйэлэри торҕон тымныы тууйуох курдуга. Сороҕор, токур муостаах көлүүр оҕуһунан сыҥыахтыы сыыллараллара. Аччык артыыстар кыраһыын лаампатын симик сырдыгынан испэктээкиллэрин оонньууллара. Сергей Афанасьевич, талааннаах киһи ускуустубаҕа олоҕун бүтүннүү аныырын, аҕыс мэһэй аартыкка күүтэрин, тоҕус моһол тоҕойго кэтиирин үчүгэйдик өйдөөбүтэ. Элбэх оҕолоох, сааһыран эрэр киһи оччо-бачча тулуйбат олохтоох тыйаатыра этэ.
Ол үрдүнэн хас да сыл ситиһиилээхтик, эриһэн үлэлээбитэ. Манна сылдьан идэтийбит ускуустуба сокуоннарын кытта билсибитэ, ырыата-тойуга ордук сайдыбыта. Үлэлиир сылларыгар уон биир араас оруолу оонньообута. Ол иһигэр: Суорун Омоллоон «Айаалыгар» – Ойуун, Тоҥ; «Сайсарытыгар» – Сатараал, Бээчэрэ; Анемподист Софронов «Тапталыгар» – Быыбарынай; «Бүдүрүйбүт көммөтүгэр» – Нуучча; Александр Островскай «Биир да харчы суох, эмискэ алтан харчытыгар» – Полицейскай, Грабарев; Исаак Бабель «Аттаах аармыйатыгар» – Саллаат; Николай Заболоцкай «Саҥардыыҥҥыттаныгар» – Итирик; бэйэтин «Кулун кугас аттаах Куллустай Бэргэнигэр» – Куллустай Бэргэн оруолларын толортообута. Бу барыта Ньурба тыйаатырын кэпсэлгэ киирбит кэрэ кэмнэрэ этилэр.
1942 сыл от, атырдьах ыйдарыгар тыйаатыр гастроллуур бөлөҕө Ньурба оройуонун Марха өрүс хаҥас өттүгэр баар нэһилиэктэринэн сылдьыбыта. Бастаан «Кытыл кыыһа» диэн сэрии тиэмэтигэр анаммыт инсценировканы көрдөрөллөрө, онтон кэнсиэр буолара. Артыыстар кэлэллэрин нэһилиэнньэ эрдэттэн истэрэ уонна кырдьаҕастыын, кыралыын бэрт элбэх киһи мустара. Кэнсиэр чыпчаала Сергей Афанасьевич таҕыстаҕына буолара. Кини ойуун кыырыытын, хас да тойуктары толороро. Сергей Зверев өрө көтөҕүллэн, долгуйан туран тойугар: «Кырыыстаах өстөөҕү кытта кыргыһыы хонуутугар күн сэрии көмүскэлигэр сылдьар күндү дьоммут! Өстөөхтөн охтумаҥ, саалаахтан самнымаҥ, кыайыы-хотуу кынаттанан иитиллибит Ийэ сиргитигэр этэҥҥэ эргиллээриҥ. Улуу Москуба анныгар аҥаар муостарын алдьаттарбыт адьарай биистэрэ аҕыйах бириэмэнэн атын да муостара алдьаныа, куотар түбүккэ түһүөхтэрэ», – диэн түмүктүүрэ. Ойуун кыырыытын көрдөрөрүгэр кыаһаанын кэтэн, былаайаҕынан дүҥүрүн охсоот, илгистэ-илгистэ бабыгыраатаҕына, киһи этэ-хаана аһыллан бүүс-бүтүннүү болҕомто буолан кини былааһыгар киирэрин ситиһэрэ. Сэрии буолар сирин көрүүлэнээт, кини үөһэ үрдүк Айыылартан Аҕа дойдубутугар аана суох алдьархайы аҕалбыт абааһы аймахтарыттан Айыы дьонун араҥаччылыылларыгар көрдөһөр. Бүтэһик көрүүлэниитигэр «сэрии сэбин бастыҥынан сэбилэммит модун күүстээх аармыйалар тэриллэннэр өстөөҕү утары киирэллэрэ чугаһаабыт» диирэ.
С.А.Зверев бар дьонугар туһаайан туойбут тойуктара, кыырыыта кырыымчык олохтон, сэриигэ баран өлбүттээхтэр уонна фроҥҥа сылдьар аймахтаахтар санааҕа-онооҕо ылларбыттарын чэпчэтэрэ. Кини туойан бүтэригэр көрөөччүлэр ойон туран дохсун ытыс тыаһынан норуот улуу ырыаһытыгар барҕа махталларын биллэрэллэрэ. Кэнсиэр бүппүтүн кэнниттэн оһуокай буолара. Дьэ манна Сергей Афанасьевич сүргэтэ көтөҕүллэрэ, хараҕа уоттанара, түөлбэ көлүкэни санатар түһүлгэтигэр мустубут дьон дуоһуйа үҥкүүлээн, сирэйдэрэ-характара сырдаан дьиэлэригэр тарҕаһаллара.
1943 сыл кыһыныгар Үөһээ Бүлүүгэ сылдьан С.А.Зверев Сталинградка фашистар урусхалланыыларын, «кырыыстаах өстөөх кырыктаах муоһа да булгуруйуоҕун, бардам фашист баһа да быстыаҕын» туһунан дьону-сэргэни долгутардыы туойбута.
С.А.Зверев төһө да саа-саадах тутан сэриилэспэтэҕин иһин, сэрии былаһын тухары тыйаатырга дьоҕурун, талаанын бүтүннүүтүн норуот өйүн-санаатын көтөҕөргө, кыайыыга энчирээбэт эрэли иитиигэ биэрбитэ. «Буойуну алҕааһын», «Сэриигэ барааччы ырыата», «Кыайыахпыт» диэн тойуктара кинини патриот быһыытынан туоһулууллар, кэрэһилииллэр. 1943 с. сайын композитор М.Н.Жирков салайааччылаах Култуура салалтатын фольклорга экспедицията норуот талааннааҕын кытта үлэлээн барбыта. Композитор М.Н.Жирков киниттэн 24 саха народнай ырыаларын матыыптарын, мелодияларын, суруйааччы Н.М.Заболоцкай «Аҕа алгыһа», «Сэриигэ барааччы ырыата» о.д.а. уопсайа 13 айымньыны, оттон балетмейстер И.А.Каренин былыргы саха үҥкүүлэрин урут биллэ илик уонтан тахса ойууларын, хамсаныыларын суруйан ылбыттара. Кэлин Н.М. Заболоцкай Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар фольклору хомуйууга үлэлэрин туһунан ыстатыйатыгар: «Биһиги сүрүн матырыйаалы С.А.Зверевтэн суруйан ыллыбыт. Кини дэгиттэр билиилээх киһи, ырыаһыт, олоҥхоһут, былыргы оонньуулары, үҥкүүлэри, итэҕэллэри билэр эбит», – диэн түмүктээбитэ уонна үрдүк сыанабылы биэрбитэ. «Барааччы ырыата» ити сыл 46 строкалаах «Хотугу сулус» сурунаалга 5 №-р тахсыбыта. Ырыа сэриигэ аттанаары турар саха киһитин санаатын, бар дьонугар кэс тылын итэҕэтиилээхтик тиэрдэр.
1944 с. алтынньы 21 күнүгэр Саха АССР народнай комиссарын сэбиэтин 56 нүөмэрдээх уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах Москубаҕа анал, ускуустубаҕа айар биригээдэни командировкалыыр туһунан эбит. Саха муусукатын уонна тыйаатырдарга муусуканан репертуарын бэлэмниир хамыыһыйа тэриллибит. Ол састаабыгар киирбиттэр: М.Н. Жирков – композитор, биригээдэ салайааччыта, Сивцев Д.К.-Суорун Омоллоон — суруйааччы, И.Д, Винокуров-Чаҕылҕан – поэт, И.Д. Избеков-Уустаах Избеков – суруйааччы, С.А. Звере-Кыыл Уола – норуот ырыаһыта, В.В. Местников – режиссер. Командировкаларын уһуна 1944 с. сэтинньи 1 күнүттэн 1945 с. ыам ыйын 1 күнүгэр диэри, ороскуота 468 тыһ. солк быһыллыбыт. Сценическэй партитураҕа, испэктээк сценарийыгар, аркыастыр партитуратыгар 232500 солк. көрүллүбүт. Ити командировка устатыгар Сергей Зверев Москубаҕа өрө көтөҕүллэн үлэлээбитэ, суруйааччы Дмитрий Сивцевтиин бииргэ сылдьан, биир гостиницаҕа түһэн олорбуттара.
С.А.Зверев айар бөлөххө киирсэн, ССРС муусукатын тэрилтэлэрин дьаһайар Кииҥҥэ бас бэринэр народнай үҥкүү судаарыстыбаннай ансаамбылын хореографиятын салаатыгар сэттэ араас саха үҥкүүтүн – «Тойон кыыл», «Тордуйа», «Ситим», «Кыталык» үҥкүүлэрин хамсаныыларын, итиэннэ өлүөхүмэлии, бүлүүлүү, эбэҥкилии үҥкүүлэр холобурдарын тылынан кэпсээн, үҥкүүлээн көрдөрбүтэ. Маны таһынан ырыаһыт Москубатааҕы судаарыстыбаннай консерватория акустическай лабораториятыгар отуттан тахса бэйэтэ айбыт ырыаларын, тойуктарын суруйтарбыта. Үрдүк анал идэлээх испэсэлиистэр көрбөтөхтөрүн көрөн бэркэ астыммыттар. Төһө да сааһыра бардар, толорооччу бары өттүнэн дэгиттэр талааннааҕын сөҕө-махтайа көрбүттэр. Кинилэр маннык ис хоһоонноох түмүк оҥорбуттар: «Поручить ему передать свои знания в области якутского народного танца якутской молодежи, для того, чтобы на базе возрожденных старинных танцев можно было бы дальше развивать и культивировать народные якутские танцы. Тов. Зверев своими знаниями и творческой инициативой может быть очень полезным в этом деле» («Таб. Зверев норуот үҥкүүтүгэр, ырыатыгар билэр билиитин саха ыччатыгар тиэрдэрэ буоллар, былыргы үйэтээҕи умнуллубут үҥкүүлэргэ олоҕуран, саха народнай ырыаларын салгыы сайыннарарга, үөскэтэргэ туһалаах буолуо этэ»). Айар бөлөх «Ньургун Боотур» опера, «Сыгый Кырынаастыыр», «Сир симэҕэ» балеттар, кантата, тыйаатыр кэнсиэрэ, биэс симфоническай айымньы, 170 хорунан уонна биирдиилээн ырыалар сурулланнар, сөҕүмэр элбэх үлэ оҥоһуллан, дойдуларыгар эргиллибиттэр.
С.А.Зверев улуу партия салалтатынан өстөөҕү урусхаллыырга, Кыайыы туһугар ыллаабыта, туойбута, сэриини кыайар туһугар суруйбут айымньылара сыаналанан «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» диэн мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
СЭРИИГЭ БАРААЧЧЫ ЫРЫАТА
Төрөөбүт төрүт сирбит
Төлкөтүн төнүннэрээри
Түөкүннүү түспүт өстөөҕү
Кыргар, кыдыйар ыйаахтаах,
Кыайыы-хотуу кынаттаах
Кыһыл аармыйаҕа бардым,
Санааргыыр буолумаҥ,
Санньыйа турумаҥ.
Ыччат билэ дьоннорум,
Ытыы-соҥуу хаалымаҥ.
Кытыан билэ дьоннорум,
Кырдьаҕастыын-эдэрдиин,
Кыһанан туран үлэлээриҥ
Кыайыы дьолун уһанаарыҥ.
Эргиллээхтээн кэлэрбэр
Элбэх кэскили тэрийиҥ,
Колхозкутун олохтоон,
Хотуулаахтык үлэлээҥ,
Дьоллоох олоҕу чохчолооҥ,
Оҕо бэйэҕит улаатаарыҥ,
Туҥуй бэйэҕит тураарыҥ,
Баччыр бэйэҕит
барҕараарыҥ,
Көнчөх бэйэҕит көнөөрүҥ.
Фашист аймах үөрдэрин
Хампы сынньан халбарыта,
Үлтү сынньан өлөртүү,-
Эһигилиир иннигитигэр,
Ийэ дойду туһугар,
Суон сүлдьµгэс буолаары,
Халыҥ хахха буолаары,
Улуу дойдум иннигэр
Буойун буола барабын,
Бука бары быраһаайдарыҥ!
АҔА АЛГЫҺА
Өрөгөйдөөх күннэрим
Алыныктыыр өттүгэр
Айбалаан таһаарбыт
Айыылыыр далбарайым,
Күннүүрүм өрүөлэ,
Көрдөр хараҕым,
Көтүрдэр тииһим,
Хорсун уоллуур оҕокком!
Ийэ дойдуҥ иннигэр,
Улуу дойдуҥ туһугар
Дууһаҕынан мэктиэлээн,
Утарса бараргар
Уруйдуу хаалабын.
Уордаах сэрии уотугар
Уйадыйбат уохтанаар,
Күүстээх сэрии күөнүгэр
Көҕүһээбэт күүстэнээр.
Чэбдиктиирэ эккиттэн
Чиргэл биилээх тэйдин!
Халыҥ ньыгыл тириигиттэн
Хааннаах биилээх
халтарыйдын,
Ыстаал тимир курдук
Ыйыллан-кытаатан иһээрий,
Хатан тимир курдук
Хабаран-сатаран тураарый!
Уруйукпун, уруйукпун!
Хааннаах ыты хампарытаар,
Хара дьайы халбарытаар,
Күннүүрүҥ сиригэр
Ааттарыкын самнарыма.
Ааттаах албан ааттанаар,
Улуу дьоллоох сурахтанаар!
Өксөкү кыыл буолаҥҥын
Өрө көтөн тэгилийэн,
Иитиллибит биэрэккэр,-
Ийэ ньээкэ уйаҕар
Илэ бааччы кэлээхтээр!
Уруйукпун, уруйукпун!
Уруй-тускул туругурдун,
Айхал-талба сатардын!
С.А.Зверев тылыттан Н.М.Заболоцкай суруйуулара, 1943 с.
Ксения СЕМЕНОВА, Элгээйи фольклор түмэлин салайааччыта.