Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биһиги нэһилиэкпититтэн барыта 122 киһи барбытыттан олохторун саамай өргөһүгэр сылдьар, олоҕу салгыахтаах 74 киһибит сэрии толоонугар хаалбыта, 48 киһи тыыннаах эргиллэн кэлбитэ.
Сэриигэ барбыт биир дойдулаахтарбыт, наахаралар, Ийэ дойду иннигэр ытык иэстэрин чиэстээхтик төлөөбүттэрэ, немецкэй халабырдьыттары кытта кырыктаах кыргыһыыларга хорсуннук сэриилэспиттэрэ: Николаев Семен Егорович Албан аат 2-с, 3-с истиэпэннээх уордьаннардаах, кылаабынай командующай И.В.Сталин Махтал суруктаах; Конобулов Дмитрий Гаврильевич “Кыһыл Сулус” уордьаннаах, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллээх; Степанов Арсений Тихонович икки “Кыһыл Сулус” уордьаннаах; Игнатьев Сергей Андреевич “Албан аат” 3-с истиэпэннээх уордьаннаах; Николаев Степан Федорович Аҕа дойду сэриитин 1-кы истиэпэннээх уордьаннаах, “Хорсунун иһин” мэтээллээх; Максимов Егор Николаевич Аҕа дойду сэриитин 1-кы истиэпэннээх уордьаннаах, “Хорсунун иһин” мэтээллээх; Конобулов Христофор Трофимович “Кыһыл Сулус” уордьаннаах, “Хорсунун иһин” мэтээллээх; Петров Лев Уарович Аҕа дойду сэриитин 2-с истиэпэннээх уордьаннаах; Константинов Гаврил Иванович “Албан аат” 3-с истиэпэннээх, “Кыһыл Сулус” уордьаннардаах; Усов Дмитрий Дмитриевич Кыһыл Сулус уордьаннаах; Егоров Павел Григорьевич Аҕа дойду сэриитин 1-кы истиэпэннээх уордьаннаах, “Хорсунун иһин” мэтээллээх, о.д.а. Сэрииттэн эргиллибит буойуттар сонно тутатына айгыраабыт дойдуну чөлүгэр түһэриигэ харса суох үлэлээбитинэн барбыттара.
Биир дойдулаахтарбыт Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бойобуой сырыыларыттан аҕыйах холобур: Конобулов Христофор Трофимович, Попов Макар Никифорович адьырҕа өстөөх арҕаҕар Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэһэспиттэр; Николаев Степан Федорович арҕаа Кенигсберг куораты ылар кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбыт; Кыһыл Сулус уордьаннаах Сидоров Петр Осипович Нарва куораты ылыыга хорсуннук сэриилэспит; Москва, Ленинград обороналарын, Курскай тоҕой кырыктаах кыргыһыыларын кыттыылааҕа, “Кыһыл Сулус” уордьаннаах Семенов Афанасий Гаврильевич хорсуннук сэриилэһэн бааһыран, госпиталга өр кэмҥэ эмтэнэн баран, сэрии инбэлиитэ буолан эргиллибит; бырааттыы Максимовтар – Игнатий Николаевич, Егор Николаевич Москва, Ленинград оборонатыгар, Курскай тоҕойго хабыр хапсыһыыларга киирсибиттэр; Максимов Николай Афанасьевич Японияны утары Халкин-Голга сэриилэспит, о.д.а. кыайыы кынаттаах дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэрэ. “Коммунар” холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорбут Гуринов Василий Иванович 1942 с. ыҥырыллан баран, 1944 с. диэри сэриилэспит, Литваҕа Мажейкяй уездка Блюдчики хуторга хараллыбыт. Василий Иванович младшай сержант званиелаах, пулеметнай-артиллерийскай батальон стрелковай корпуһун пулеметчига, “Хорсунун иһин” мэтээллээх, иккис наҕараадаҕа Акмяне куораты ылыыга түһэриллибит даҕаны, ол наҕараадатын дьылҕата биллибэт. Кинини кытта ити холкуоска суоччутунан бастакы ыҥырыыга сэриигэ барыар диэри үлэлии олорбут Николаев Афанасий Алексеевич-I 19-с хайыһар биригээдэтин састаабыгар Ильмень күөлү туораан тахсан, Старай Русса Ретле дэриэбинэтин ылыыга сырдык тыына быстыбыта. Кини бииргэ төрөөбүт быраата, лейтенант званиелаах Николаев Афанасий Алексеевич-II, сэрии саҕаланыытыгар пулеметчиктар взводтарын командира, кыайыыга аҕыйах ый тиийбэккэ, Варшава куораты ылыыга олоҕун толук уурбута.
Дойдуларыгар тыылга хаалбыттар ыарахан тургутугу, кытаанах эриири-мускууру ааспыттара. “Алдьархай аҥардас сылдьыбат” дииллэринии, уот кураан сатыылаан, от-бурдук үүммэккэ, холкуостарга ыар олох бүрүүкээбитэ. Кыанар, иитэр дьонноруттан маппыт, ытыс соттубут үгүс дьон хоргуйан, аччыктаан суорума суолламмыттар даҕаны бааллар. Оччотооҕу дьонтон хаалбыт ахтыылартан көрдөххө, ордук Наахара өттүгэр, Бэкэйгэ дьон хоргуйуута тахсыбыт. Статистикаттан көстөрүнэн, Наахара нэһилиэгин нэһилиэнньэтэ 1939-1946сс. 61,6% аҕыйаабыт. Сорох салайааччы ааһа барыылаах сыыһа-халты дьаһалларыттан, холкуоска көлөһүн күҥҥэ аахсыллар бурдук атаҕа, үүт анна, бэрт кыра дуона суох ас-таҥас тииһимньитэ суоҕуттан, дьон быстарыктаабыта. Быһа барыллаан ааҕыынан, 60-ча ыалтан кыаммат, мөлтөх өттүлэрэ, сорохтор ыалынан, 200-чэ киһи суорума суолланаахтаабыттар…
Киров аатынан уонна “Коммунар” холкуостартан ити сылларга Кэмпэндээйигэ туус собуотугар үлэҕэ ыытыллыбыттар: Петрова Агафья Ивановна, Лабышева Мария Павловна, Коколов Ньургун Иннокентьевич, Коколова Дария Аммосовна, Спиридонов Гаврил Афанасьевич, Ващенко Авдотья Христофоровна, Тюстяев Егор икки уолунаан, Яковлева Мавра, Григорьев Николай Алексеевич, Григорьев Семен Алексеевич, Тихонов Семен Григорьевич, Егорова Евдокия Павловна, Иванов Иннокентий Егорович, сэрииттэн эргиллэн кэлбит саллааттар Сидоров Петр Осипович, Амбросьев Егор Андреевич, о.д.а. Сэрии сылларыгар туус хостооһуна стратегическай суолталаах боппуруос буолан, холкуостартан квота быһыытынан ат көлө, үлэһит илии хомуллубута. Холкуостар бу бэриллэр өлүү сорудахтарын хайаан даҕаны толороллоро. Ону таһынан, үлэ күнүн нуорматын толорбокко, үгүс киһи сууттанан, кыһалаҥ үлэҕэ эмиэ барбыттара. Кэлиҥҥи кэмҥэ чуолкайдаммыт сибидиэнньэнэн, Наахара нэһилиэгиттэн 13 киһи ити испииһэккэ киирбит чахчыта баар.
Сэрии сылларыгар Наахара нэһилиэгэр Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн Марфа Яковлева үлэлээбит. “Коммунар” холкуоска хоргуйуу кэнниттэн сытыары-сымнаҕас майгылаах, ыллыктаах дьаһаллардаах Григорьев Иннокентий талыллан үлэлээн, сэбиэт Марфа Степановналыын дьону-сэргэни быыһаабыт үтүөлээхтэр.
Ханна да буоларын курдук, тыылга хаалбыт биир дойдулаахтарбыт бука бары холкуос үлэтигэр сиэхтэрин ньыппарынан туран, утуйар ууну умнан, сырдыктаах хараҥаны холбоон үлэлээннэр, 1418 хонук устата тохтоло суох барбыт уоттаах сэриигэ барбыт биир дойдулаахтарыгар күүс-көмө буоланнар, Улуу Кыайыыны уһансыбыт үтүөлэрэ умнуллубат. Сэрии бүтээтин кытта, 1946 с., Киров аатынан уонна “Коммунар” холкуостартан элбэх киһи «1941-1945сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин”, норуокка этиллэринэн Сталин төбөлөөх мэтээлинэн, наҕараадаламмыттара.
Биһиги нэһилиэкпитигэр икки тыыл бэтэрээннээхпит: 94 саастаах Комарикова Александра Прокопьевна, 90 саастаах Иванова Евдокия Семеновна. Ытык кырдьаҕастарбыт нэһилиэк дьонун-сэргэтин махталларынан-тапталларынан угуттанан, ытык саастарыгар олороллор, ыччат дьоммутугар сиэрдээх майгы, үлэҕэ, олоххо киһилии сыһыан үтүө холобурдарынан буолаллар. Ону сэргэ нэһилиэкпитигэр 10 сэрии сылын оҕото олорор. Кинилэри атарахсыппакка, кырдьар саастарыгар сылаас-сымнаҕас, нус-хас олоххо олордор – биһиги ытык иэспит.
Нэһилиэкпитигэр Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө үлэ-хамнас былааннаахтык барар. Кыайыы болуоссатын саҥардыыга үлэ ыытыллыаҕа, Сыстаҥҥа бастакы хомуурга барбыттары атаарбыт миэстэҕэ туруоруллубут өйдөбүнньүк пааматынньык сөргүтүллүөҕэ. Хас биирдии фронтовик, тыыл бэтэрээнэ олорбут дьиэлэригэр мемориальнай табличкалар ыйаныахтара. Нэһилиэк олохтоохторугар, ыччат дьоҥҥо аналлаах араас хайысхалаах тэрээһиннэр былааҥҥа бааллар. Сыл саҕаланыаҕыттан нэһилиэк тэрилтэлэрэ, түмсүүлэрэ бары биир санаанан ылсаннар, үлэ саҕаланна.
Кириэстээх нэһилиэгин дьаһалтата.
Ким даҕаны умнуллубат, туох даҕаны умнуллубат!
Романов (Данилов) Кузьма Иннокентьевич 1924 с. уруккута Наахара нэһилиэгэр Эмис Күөлгэ төрөөбүтэ. «1943 с. от ыйын 11-с күнүгэр Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан Сунтаартан арахпытым. Ый устата айаннаан Улан-Удэ аттыгар Сайн-туй диэн станцияҕа сулууспабын саҕалаабытым» – диэн Кузьма Иннокентьевич ахтыбыта баар..
38 мостовой батальоҥҥа железнодорожнай войскаҕа сулууспатын саҕалаабыта, байыаннай сыбаанньата – младший сержант. Сэриигэ алдьаммыт сэби-сэбиргэли, тиэхиньикэлэри тыылга илдьэн хос чөлүгэр түһэртээн, ыыталыыллара. Кузьма Иннокентьевич өстөөҕү кытта төһө да сирэй-сирэйгэ кыргыспатаҕын иһин, кинилэр төһө сидьиҥнэрин билэр этэ.
Кузьма Романов Читаҕа паровоз өрөмүөннүүр собуокка туокарынан үлэлээбитэ. Онтон арҕаа баран 3-с биригээдэ 31-с отделениетыгар мостовой батальонугар сылдьан өстөөх алдьаталаабыт тимир суолларын чөлүгэр түһэртэлээһиҥҥэ үлэлээбитэ.
«Уҥуор сытар өстөөхтөр биһигини ытыалыыр этилэр, оччоҕо сэриилэһэ сылдьан өрөмүөннүүргэр тиийэҕин» – диэн кини ахтан ааһар. Кэлин Воронеж куоракка сулууспалаабыт, Харьков-Москва, Ростов-Москва тимир суолларын муосталарыгар железобетоннай пролеттары бэлэмнээһиҥҥэ сылдьыбыт.
Кузьма Иннокентьевич 1949 с. дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Дойдутугар кэлэн «Тойбохой» сопхуоска суоппарынан үлэлээбитэ.
Конобулов Христофор Трофимович 1917 с. тохсунньу 6 күнүгэр Кириэстээх нэһилиэгэр төрөөбүт. Уоттаах сэриигэ 1941 с. ыҥырыллыбыта. Бастакы Украинскай фронт гвардейскай стрелковай дивизиятын 66-с батальонугар, 2 минометнай рота станковай пулеметын наводчика буолар.
Христофор Трофимович байыаннай эпэрээссийэҕэ Украинаны, Белоруссияны, Польшаны ылыыга, ону таһынан Восточнай Пруссияны, Берлины ылааһыҥҥа өстөөҕү утары кыргыспыта.
Берлины ылыыга өстөөх фашистар базалана сытан уотунан уһуурда олорор биэс этээстээх дьиэтин суулларбыттара. Онтон да атын элбэх бойобуой дьайыыларга сылдьыбыта. Үс төгүл бааһырбыта.
Дойдутугар 1945 с. эргиллэн кэлбитэ. 1942 с. бэс ыйыттан Улуу Кыайыы күнүгэр, ыам ыйын 9 күнүгэр 1945 с. диэри 66-с гвардейскай стрелковай полк ыстааршай пулеметчигынан 1-гы Белорусскай фроҥҥа сэриилэспитэ.
Августина ПЛАТОНОВА, «Саргы түһүлгэтэ»
култуура киинин уус-уран салайааччыта
Петров Лев Уарович 1916 с. Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1941 с. уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Стрелковай чааска түбэһэн сулууспалаабыта. Кини Хара муора кытыытыгар, онтон Белорусияҕа буола тутар кыргыһыыларга сылдьыбыта.
Аҕа дойду сэриитигэр дойдутун өстөөхтөртөн хорсуннук көмүскэһэн дьонугар-сэргэтигэр 1945 с. эргиллэн кэлбитэ. Холкуоска, «Кириэстээх» сопхуоска тохтоло суох үлэтин салҕаабыта. Пиэрмэҕэ бостуугунан, уонча сыл сылгыһытынан, ол быыһыгар араас үлэҕэ барытыгар сылдьыбыта. «Кириэстээх» сопхуос биир улахан ферматыгар Сыстаҥҥа сүөһү аһатааччынан хойукка диэри үлэлээбитэ. Үлэтигэр кыһаллыгаһын, үтүө суобастаахтык сыһыаннаһарын иһин рабочайдар Лев Уаровиһы ытыктыыллара уонна аҕа баһылык курдук тумус тутталлара.
«Ильич уоттара» хаһыат 17.03.1973 с.
суруйуутуттан.