2024 с. муус устар 22 күнүгэр болдьоммут сааскы вахтаҕа «Патриотическое воспитание молодого поколения в Республике Саха (Якутия)» АНО иһинэн тэриллибит «Сводный поисковый отряд «Саха сирэ – Ильмень», Сунтаартан «Сонор», Ньурбаттан «Мохсоҕол», Чурапчыттан «Бэдэр» үс этэрээттээх састаабынан 19-с хайыһар биригээдэтин буойуттарын уҥуохтарын Ильмень күөл үрдүгэр көрдүүр сыаллаах кыһын устата тэриммиппит. Барар кэм инниттэн эрдэттэн Сунтаар оройуонун дьаһалтата өйөөн, Сунтаар гимназията, политехническай лиссиэй-интэринээтэ 2 салайааччылаах, 5 оҕолоох «Сонор» этэрээт АЛРОСА субсидированнай билиэтинэн эрдэттэн хааччыллан барар кыахтаммыта. Ньурба техникумун, Чурапчы Арыылаах оскуолатын этэрээттэрэ айан үбүлээһинэ кыайан быһаарыллыбакка дойдуларыттан арахпатылар. Соҕотох Сунтаар этэрээтинэн бараары сырыттахпытына, Саха сирин бэтэрээннэрин бырааптарын көмүскүүр «Ветеран» ассоцияциятын гранынан үбүлэнэн ОБЖ, история, физкультура учууталларыттан састааптаах «Мохсоҕол» этэрээт бэрт суһаллык тэриллэн, түмүгэр икки этэрээттэнэн Новгородскай уобалас Старорусскай оройуонун Ретлё дэриэбинэтин тулатыгар19-с хайыһар биригээдэтин буойун дьонун көрдөөтүбүт. Уопсайа 14 киһилээх этэрээт 9 учууталын (Ньурба, Сунтаар, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Таатта) Саха сирин баһылыгын гранын сүүйбүт «Ветеран» ассоциацията (Дария Андреева) поисковой үлэни өрө туппут Наталья Васильева туруорсуутунан үбүлээтэ, кинилэргэ махталбын биллэрэбин. Бараммыт 19-с биригээдэ буойуннара ситэри хараллыбатахтарын дакаастаан биир көмүүнү буллубут, сыалбытын толордубут. Көмүү булуллубут сирэ уута бэрт буолан, буойуннары көтөҕүүнү күһүҥҥүгэ былааннаан кэллибит.
Төһө сөптөөҕүй, көрдүүрбут оруннаах дуу, суох дуу диэн ыйыттахха саха дьоно араастык ылынар. Сыһыан араас. Ким сөбүлэһэр, ким утарылаһар, ким куттанар, ким аньыыргыыр.
Нуучча судаарыстыбата былыр-былыргыттан сүнньүнэн сир оҥоһуутунан дьарыгыран олорор дьонноох буолан, өлбүт дьоҥҥо сыһыана биһигиттэн атын. Бэйэлэрин аймахтарын, дууһаларыгар чугас илдьэ сылдьар дьоннорун, өллөхтөрүнэ көмөллөрүн биир сүрүн сорук курдук өйдөбүллээхтэр. Көмпөккө хаалларалларын улахан аньыы курдук ылыналлар. Кыах эрэ баар буоллар дьаһайа сатыыллар. Православие өйдөбүлэ дииллэр эрээри, итинник өйдөбүл түҥ былыргыттан олохсуйдаҕа. Ол быһыытынан дьоннорун көмпүт сирдэрин көрөллөр, харайаллар. Ити дьарыктарыгар бэл анаммыт күннээхтэр.
Дойдутуттан тэйбэтэх саха киһитэ бэйэтин аймаҕа өллөҕунэ уҥуох тутан, дьаһайан көмөрүн ытык иэс курдук сананар. Аймаҕа суох киһини атастара, доҕотторо эбэтэр чугас баар атын да дьон бары силигин ситэрэн көмөллөр. Онно-манна былаҕайга былдьаммыт да дьоҥҥо түбэстэхтэринэ төһө кыалларынан харайан сири буллараллар. Улахан бэлиэ дьону орто дойдуга олорон ааспыт үтүөлэрин көрөннөр араастаан көмөллөр, бас-көс киһи, буойун киһи көмүллүүтэ барыта бэйэтигэр сөптөөх өйдөбүл быһыытынан хараллар, хараллыахтаах даҕаны. Ойууттарбытын, удаҕаттарбытын араҥастыыр идэ кытта баар. Ол аата өлбүт киһи бу орто дойдуга олорон кэлбит үтүөтүн быһыытынан онно сөп түбэһиннэрэн көмүллүөхтээх диэн өйдөбүл, ирдэбил сахаҕа баар.
Дьон туһугар тыына быстыбыт аата-суола үрдүктүк тутуллар, кэриэстэниэхтээх. Кэнэҕэски көлүөнэҕэ кини холобур буолуохтаах. Силигэ ситэриллибэккэ көмүллүбүт буоллаҕына, ситэри оҥорорбут кэнчээри ыччат, биһиги булгуруйбат эбээһинэспит. Кини олох өрөгөйдүүрүн туһугар, биһиги туспутугар тыына быстыбыта. Биһиги ону ылыммат, учуоттаабат, дьаһаммат буоллахпытына, өлбүт буойун эрэ туһугар буолбатах, киниттэн төрүттэнэн үөскээбэккэ хаалбыт ыччаттарын эрэ туһугар буолбатах, өссө биһиги бэйэбит кэннибититтэн кэлэр көлүөнэлэрбит туһугар улахан аньыыны оҥостобут. Бу өйдөбүл саха дьонугар бигэтик киириэхтээх. Бу мин эрэ өйдөбүлүм буолбатах. Саха сиэрин-туомун үөрэтэр дьоммут, үөһэттэн айдарыылаахтар да бука бары итинник этэллэр. Биһиги ону ылыныахтаахпыт, сорук оҥостон сэриигэ өлбүт дьоммутун өрө тутан, ир суолларын ирдээн, көмүллүбэтэхтэрбитин булан буойун курдук чиэстээн, силигин ситэрэн көмөн, үтүө аатын үйэлэргэ умнуллубат курдук дьаһайыахтаахпыт. Бу биһиги ытык иэспит буолуохтаах.
Үөрэтэн көрбүтүм 19-с биригээдэ бастакы күн кыргыллыбыт дьоммутун ньиэмэстэр буойун курдук чиэстээн көммүттэр үһү дуо. Суоҕа чуолкай. Онно-манна быраҕалаан сири буллардахтара. Кэлин 1958 с. Ретлё дэриэбинэ таһыгар буойуттар көмүллүүлэрин хостотолоон ылан, атын сиргэ илдьитэлээҥ диэн дьаһал тахсыбытыгар бу дэриэбинэттэн биир көмүүнү буланнар сир уларыппыттарын олохтоохтор билэллэр. Сир уларыталларыгар буойуннуу чиэстээн көмпүттэрэ буолуо диэн бүк эрэниэххэ. Атын көмүүнү булбуттарын, дьаһайбыттарын олохтоохтор бигэргэппэттэр. Ол аата Ретлёга ситэ хараллыбакка хаалбыт 19-с биригээдэ буойуттара өссө да элбэх буолуохтаахтар.
19-с биригээдэҕэ 10-ча оройуон дьоно сэриилэспитэ. «Списки безвозвратных потерь» диэнтэн ыланнар үлүбээй «похоронен на берегу озера Ильмень севернее деревни Ретлё» диэн суруйаллар. Сураҕа суох сүппүт үгүс.
Биһигиттэн ураты 19-с биригээдэни өрө тутар атын омук дьоно баалларын истибэппин. Сахалар биһиги эрэ быһыылаах. Ол да быһыытынан биригээдэ булуллубатах буойуттарын биһиги саха дьоно көрдүүр эбээһинэһи бэйэбитигэр ылыннахпытына табыллар.
Көрдүүрбүт оруннаах.
Ксенофонт ВАСИЛЬЕВ, Ньурба