Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Тохсунньу 13 күнэ. Ил Дархан бэчээт, сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр үлэһиттэрин, бу салаа бэтэрээннэрин Арассыыйа бэчээтин күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 205 СМИ, ол иһигэр 61 хаһыат, 25 сурунаал, 90 интернет-таһаарыы, 6 телеханаал, араадьыйа 22 ханаала, 1 телебырагыраама, — бары уопсастыбаҕа дьоһуннаах боппуруостарга хоруйу биэрэргэ үлэлэһэллэр диэн бэлиэтээтэ. Улуу Кыайыы 80 үбүлүөйдээх сылыгар патриотическай бырайыактары өрөспүүбүлүкэ уонна дойду инники кэскилигэр анаан олоххо киллэриэхтэрэ диэн бигэ эрэнэрин туһунан эттэ.
Тохсунньу 13 күнэ. Айсен Николаев Бырабыыталыстыба итиэннэ Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын салалтатыгар чугаһынан кэмҥэ ситиһиллиэхтээх соруктары туруорда. Арассыыйаҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи сылыгар уонна Саха сиригэр Ийэ дойдуну көмүскээччи сылыгар анаммыт былааннары олоххо киллэрэн саҕалыырга сорудахтаата. Нэдиэлэ бүтүөр диэри Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар Кыайыы 80 сылынан 2 мөл. солк. кээмэйдээх төлөбүрү ыытарга соруйда. Олунньу 20 күнүгэр диэри биир кэмнээх төлөбүрдэри хааччыйарга эттэ. Итиэннэ олунньуга саҕаланыахтаах судаарыстыбаннай былаас ситэриилээх уорганнарын 2024 сыллааҕы отчуотугар бэлэмнэнэргэ сорудахтары биэрдэ. Дойду Бэрэсидьиэнэ уонна Бырабыыталыстыбата ылыммыт саҥа быһаарыныыларын толорон саҕалыырга эттэ. Анал байыаннай дьаайы кыттыылаахтарыгар доруобуйаларын чөлүгэр түһэрии уонна санаторнай-курортнай эмтэнии өҥөлөрүн саҥа быраабылаларын тустаахтарга иһитиннэрэргэ сорудахтаата.
Тохсунньу 13 күнэ. Ил Дархан байыаннай кэрэспэдьиэннэри кытта көрсүһүүтүгэр кинилэр үлэлэрин үрдүктүк сыаналаата. Военкордар байыаннай дьайыы сиригэр үлэлэрэ улахан суолталааҕын, Саха сирин олохтоохторо кыргыһыы хонуутугар туох буоларын кинилэртэн истэллэрин, буойуннар фроннааҕы олохторун туһунан бэчээт уонна тэлэбиидэнньэ кырдьыктаах иһитиннэриитэ — бу эмиэ кыайыыга көмөлөһүү буоларын бэлиэтээтэ. Махталын бэлиэтин саха быһахтарын туттарда. Уопсастыба байыаннай эпэрээссийэ туһунан уус-уран айымньыларга наадыйарын, военкордар бу жанрга бэйэлэрин күүстэрин холонуохтарын сөп диэн санаатын эттэ. Суруналыыстары «Бастионы памяти» историко-патриотическай бырайыагы олоххо киллэриигэ уонна үһүс Антифашистскай пуоруму тэрийиигэ кыттарга ыҥырда.
Тохсунньу 13 күнэ. Айсен Николаев 2025 сылга национальнай бырайыактарынан уонна судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан оҥоһуллар үөрэхтээһин уонна доруобуйа харыстабылын эбийиэктэрин тутуу боппуруостарыгар мунньах ыытта. Быйыл үөрэхтээһиҥҥэ 16 уонна доруобуйа харыстабылыгар 23 эбийиэктэри үлэҕэ киллэрэр улахан соругу толорорго, эбийиэктэри болдьохторугар тутуу боппуруоһа турарын бэлиэтээтэ. Графиктан хаалан иһэр эбийиэктэргэ хонтуруолу күүһүрдэргэ сорудахтаата. Эбэһээтилистибэлэрин толорбот бэдэрээччиттэри кытта хантыраактары көтүрэргэ ыйда.
Тохсунньу 13 күнэ. Ил Дархан Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаатын, тырааныспар уонна тырааныспар инфраструктурата сайдыытын сис кэмитиэтин солбуйааччыта Юрий Григорьевы кытта көрсүһүүтүгэр кэмитиэти кытта салгыы бииргэ үлэлэһии боппуруоһун көрдүлэр. Суолу көрүү-харайыы регламеныгар уларытыылар киириэхтээхтэр. 100 тыһ. тахса нэһилиэнньэлээх пууннар уонна оройуоннар кииннэрин икки ардыларыгар суоллар федеральнай бүддьүөттэн үбүлэниэхтэрэ. Ону тэҥэ уу тырааныспарынан уонна салгынынан таһаҕаһы тиэйиини-таһыыны хааччыйар вокзалларга, аэропуортарга диэри суоллары үбүлээһин бэрээдэгэ уларыйар. Айсен Николаев Саха сирэ регламеҥҥа уларытыылары киллэрэргэ бэйэтин этиилэрин ыытарын бэлиэтээтэ. Аллараа Бэстээххэ логистика тиһигэ уларыйыахтаах, онно бэлэмнэнии үлэтигэр тохтоотулар. Ону тэҥэ аэропуортары саҥардыы уонна Өлүөнэ, Халыма, Индигиир, Дьааҥы өрүстэри дириҥэтэр үлэлэри ыытыы боппуруостара көрүлүннүлэр.
Тохсунньу 14 күнэ. Ил Дархан Чурапчы улууһун баһылыга Степан Саргыдаевы кытта көрсүһүүтүгэр ааспыт сыл түмүктэрин уонна былааннары ырыттылар. Улууска социальнай эбийиэктэр тутуллалар. Былырыын Мындаҕаайыга 120 миэстэлээх оскуола уонна Чурапчы сэлиэнньэтигэр балыыһа тутуллубута. Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамата 97% туолбут. Улуу Кыайыы 80 сылын биир сүрүн тэрээһининэн Дьокуускайга Кыайыы пааркатыгар Чурапчыттан төрүттээх артиллерист Гавриил Дмитриевич Протодьяконов пааматынньыгын арыйыы буолуоҕа. Итиэннэ көрсүһүүгэ Чурапчы көһөрүллүүтүгэр анаммыт саҥа түмэл комплексын уонна Дмитрий Коркин аатынан 200 миэстэлээх интэринээттээх успуорт комплексын тутуу туһунан кэпсэттилэр.
Тохсунньу 15 күнэ. Ил Дархан Дьокуускай баһылыга Евгений Григорьевы кытта куорат агломерациятын маастар-былаанын олоххо киллэриигэ саҥа социальнай эбийиэктэри тутуу боппуруостарын көрдүлэр. 2025 сылга үс оскуола тутуутун саҕалыахтара — физико-тиэхиньиичэскэй лиссиэй, Чайковскай уулуссаҕа орто оскуола, 17 №-дээх орто оскуолаҕа эбии дьиэ. Эбийиэктэр бырайыактыыр-симиэтэ докумуоннара 2025 сылга оҥоһуллуохтара. Быйыл икки оҕо уһуйаанын — «Хоту» кыбаарталга уонна Новокарьернай уулуссаҕа тутуу саҕаланыаҕа. Култуура түөрт эбийиэгин тутуу былааннанар — Хатаска 350 миэстэлээх кэнсиэрдиир саалалаах оҕо ускуустубатын дьиэтэ, Дьокуускайга 1 №-дээх оҕо искусствотын дьиэтэ, куорат кытыытынааҕы Хаҥалас уонна Пригороднай түөлбэлэргэ култуура-сынньалаҥ тэрилтэлэрэ. Покровскайдыыр суолга Чернышевскай уулуссаттан ГИБДД пуоһугар диэри уонна Чернышевскай уулуссаҕа Краснояров уулуссаттан Покровскайдыыр суолга диэри учаастактары саҥардыы былааннанар. 2026 сылга саҕаланар хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааматын үһүс түһүмэҕин чэрчитинэн уопсайа 423 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх 957 дьиэ көһөрүллэрэ былааннанар, онно 32 тыһ. тахса киһи олорор.
Тохсунньу 15 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэтээҕи инвестиционнай хампаанньа — «РИК» бөлөх ааспыт сылга үлэтин түмүгүн көрдө уонна 2025 сылга соруктары туруорда. Дьокуускайга гостиница комплексын тутууну кулун тутартан саҕалыырга соруйда. Эбийиэк дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Туризм уонна ыалдьыты көрсүү» национальнай бырайыак иитинэн олоххо киирэр. Ил Дархан «РИК» бөлөх хоту аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пууннарга дьоҕус кээмэйдээх оскуола-уһуйааны бырайыактааһыҥҥа уонна тутууга ылсарга сорудахтаата.
Тохсунньу 15 күнэ. Ил Дархан судаарыстыбаннай тэрилтэлэр үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын салайааччыта Вячеслав Алексеевы кытта көрсүһүүтүгэр тэрилтэ биэс сыллаах үлэтин түмүгүн көрдө, үрдүктүк сыаналаата, гражданскай уонна муниципальнай сулууспа суолтатын өссө үрдэтиигэ үлэни күүһүрдэргэ эттэ.
Тохсунньу 15 күнэ. Айсен Николаев «Водоканал» тэрилтэ ааспыт сылга үлэтин түмүгүн көрдө уонна 2025 сылга соруктары туруорда. Дьокуускай куорат Марха түөлбэтигэр уу ситимин тутуу бырайыагын олоххо киллэриини саҕалыырга сорудахтаата. Бастакы түһүмэххэ Марха олохтоохторун кииннэммит уу ситимиттэн ыраас иһэр уунан хааччыйыахтара. Быйыл бырайыактыыр-симиэтэ докумуонун оҥоруу уонна инженернэй чинчийии үлэтэ былааннанар. Иккис түһүмэххэ «Сатал» уонна «Хотугу» түөлбэлэр олохтоохторун уунан хааччыйыы быланнанар.
Тохсунньу 15 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ коммунальнай хаһаайыстыбатын тэрилтэтин 2024 сыллааҕы үлэтин түмүктэрин уонна быйылгы былааннарын көрдө. Тэрилтэ эбийиэктэригэр саахал уонна быһылаан тахсыыта 20-тэн тахса %-нан аччаабытын бэлиэтээтэ. Улуустарга 12 саҥа хочуолунай үлэҕэ киирбит, 23 социальнай эбийиэк, 23 элбэх кыбартыыралаах дьиэ, 1096 чааһынай дьиэ киинтэн ититиигэ холбоммут. Мэҥэ Хаҥаласка уонна Чурапчыга гаас хочуолунайдара үлэҕэ киирбиттэр, Өлүөхүмэҕэ 17, Чурапчыга биир, Горнайга биир хочуолунайдары гаастааһын былааннанар. Айсен Николаев Муомаҕа «Тихонское» чох учаастагын туһаҕа таһаарыы бырайыагын өйөөтө, Муомаҕа, Аллайыахаҕа, Абыйга ититии эбийиэктэрин олохтоох чоххо көһөрөр былааннанар. Ил Дархан Дьааҥыга оттугу тириэрдии логистикатын уларытарга этиини өйөөтө. Дьабарыкы Хайаттан «Тополиное-Баатаҕай» кыһыҥҥы суолунан буолбакка, быһа «Яна» массыына суолунан тириэрдии тоҕоостооҕун туһунан этилиннэ. Айсен Николаев тэрилтэ Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ Докучаевскай куоратын чөлүгэр түһэриигэ ыыппыт үлэтин үрдүктүк сыаналаата.
Тохсунньу 15 күнэ. Айсен Николаев суоллары саҥардыы боппуруостарыгар мунньах ыытта, ааспыт сылларга үлэ түмүктэрин таһаарда, инники соруктары туруорда. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2019 сыллаахтан алта сылга 2665 килэмиэтир уһуннаах айан суолун, ол иһигэр дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыагынан 1400 км уһуннаах суолу саҥардыбыттар. Национальнай бырайыагынан 55 муостаны үлэҕэ киллэрбиттэр. Ил Дархан айан суолун тутуу уонна саҥардыы үлэтэ тэтимнээхтик ыытыллар, ол эрээри федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, итиэннэ муниципальнай суоллары оҥорууга боппуруос элбэҕин, саҥа «Олоххо аналлаах инфраструктура» национальнай бырайыак иитинэн оҥоһуллуохтаах үлэ кээмэйэ улаханын бэлиэтээтэ. Сүрүн бырайыактар истэригэр «Амма» суолу салгыы аспааллааһын, «Мухтуйа» суолу өрөмүөннээһин, муосталары тутуу бааллар.
Тохсунньу 16 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа тас сибээскэ миниистирэ Сергей Лавровы кытта көрсүһүүтүгэр аан дойдутааҕы уонна эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһини сайыннарыы боппуруостарын дьүүллэстилэр. Кэпсэтиигэ Судаарыстыбалар холбоһуктаах дойдуларын, чуолаан Казахстаны, Белоруссияны уонна Кыргызстаны кытта бииргэ үлэлээһини кэҥэтиигэ болҕомто уурулунна. Хотугу форум үлэтин, Дьокуускайга ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһиннэр, ол иһигэр «Азия оҕолоро» оонньуулар түмүктэрин ырыттылар. Үүммүт сылга бииргэ үлэлээһиҥҥэ кэккэ былааннары торумнаатылар. Сергей Лавров экэнэмиичэскэй боппуруостарга бииргэ үлэлээһиҥҥэ Саха сирин салалтата көхтөөх, тэрээһиннээх үлэни ыытарын, Арассыыйа тас сибээскэ министиэристибэтэ салгыы өйөбүлү оҥорорго бэлэмин бэлиэтээтэ.
Тохсунньу 17 күнэ. Ил Дархан Москваҕа Дойду Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта — Арассыыйа Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев 2024 сыллааҕы үлэ түмүгүн таһаарар уонна 2025 сылга соруктары туруорар «Тохсунньутааҕы мунньаҕар» кытынна. 2024 сылга уокурукка 4,7 мөл. кв. миэтэрэ иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирбит. Бу 2023 сыллаахтан 2%-нан үрдүк. Россия үрдүнэн дьиэ сыанатын орто көрдөрүүтүттэн аан бастаан 12 %-нан намыһах буолбут. Бу дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Уһук Илиҥҥи ипотека», «Уһук Илиҥҥи кыбаартал» уонна «Уһук Илиҥҥи куортам» бырагыраамаларынан ситиһилиннэ. 25 куорат маастар-былаана олоххо киирэр. Мунньахха туһааннаах биэдимэстибэлэр салайааччылара тус хайысхаларынан сыл түмүктэрин ырыттылар, инники былааннарга тохтоотулар.
Тохсунньу 18 күнэ. Айсен Николаев Юрий Трутнев ыыппыт «Тохсунньутааҕы мунньаҕар» тыл этиитигэр ааспыт сыл түмүгүнэн Саха сирин экэниэмикэтэ бигэ туруктаахтык сайдан иһэрин бэлиэтээтэ. Баалабай эрэгийиэн бородууктата 2,5 трлн солкуобайга тэҥнэспит, 3,2%-нан улааппыт. Бырамыысалыннас сайдыытын тэтимэ дойдуга ортоку көрдөрүүттэн икки бүк урдүк, 8,1% -ҥа тэҥнэспит. Ил Дархан 49,5 мөл. туонна чох уонна 55 туонна көмүс хостоон, дойдуга аан бастаан иккис миэстэҕэ таҕыстыбыт диэн эттэ. Экэниэмикэ үүнүүтэ социальнай эйгэ тирэхтээхтик сайдарыгар усулуобуйаны үөскэтэр. Саха сирэ оҕо төрөөһүнүнэн, киһи олоҕун уһунунан бастыҥ көрдөрүүлээх эрэгийиэннэр ахсааннарыгар киирэр. Айсен Николаев креативнай индустриялар ситиһиилэригэр, дойдуга улахан суолталаах «Азия оҕолоро» оонньуулар үрдүк таһымҥа ыытыллыбыттарыгар тохтоото. 2025 сылга Өлүөнэ эбэни туоруур муостаны тутуу салҕанар. Социальнай суолталаах 54 эбийиэк тутуллан үлэҕэ киллэриллэрэ былааннанар. Ил Дархан байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын, байыастар дьиэ кэргэттэрин өйүүргэ үлэ кэлимник ыытылларын, ураты болҕомто уурулларын бэлиэтээтэ.
Тохсунньу 19 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Кириһиэнньэнэн эҕэрдэлээтэ. Бу күн кини Литургияҕа уонна Өлүөнэ өрүскэ Кириһиэнньэтээҕи сөтүөҕэ кытынна. Үгэс быһыытынан сөтүөлүүр сири Дьокуускайдааҕы уонна Ленскэйдээҕи архиепископ Роман мэлииппэнэн сибэтии гынна.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Кириһиэнньэ тымныылара ааһан, сылыктааһынынан кыһыҥҥы кэмҥэ ураты сылаас күннэр тосхойдоллор да, бэйэни харыстаныаҕыҥ, үүммүт сылга былааннарбытын торумнаан, олох үөһүгэр буолуоҕуҥ.
Афанасий НОЕВ