Мин эһэм , Федотов Марк Алексеевич, Маарка оҕонньор, Сиэйэттэн аҕыс биэрэстэлээх Комсомол (Даҕа атаҕа) диэн сиргэ олорбута. Бу сир Сытыкан Чохчохо күөллэрэ силбэһэр сирдэригэр, билии үрдүгэр турар.
Эһэм сахаҕа олус үрдүк уҥуохтаах, уоттаах эрилкэй харахтаах, куударалаах баттахтаах , күүстээх модьу чиргэл уҥуохтаах мааны оҕонньор этэ. Дьиктитэ диэн баар, мин отой өйдүүрбүнэн эһэм кырдьар сааһыгар баттаҕа ортотунан саппыйаан курдук түһэн хаалбыта, икки эрэ өттүгэр хаалбытын Эһээ Ленин курдук буолбут диэн күлэр этибит. Уруттаан эттэххэ, эһэм 96 сааһыгар өлбүтэ . Өссө биир дьиктитэ эһэм баттаҕа хос үүнэн куйахата курдары да көһүннэр отой хара да буолбатах, отой маҥан да буолбатах күрүҥнүҥү өҥнөөх элбэх баттахтаах өлбүтэ.
Сарсыардааҥы аһылыгар күөрчэхтээх лэппиэскэ, сүөгэй үрүҥнээх барбыт чэй иһэрэ. Күнү быһа утаҕар ынах үүтүнэн оҥоһуллубут быырпах иһэрэ. Киэһэ эбэһээт кырбаһынан эттээх , сахалыы лапсалаах мин буолара, ол кэнниттэн хойуу сүөгэйдээх, тымныы ыам үүтүнэн оҥоһуллубут суорат, киилэ аҥаардаах кырыыҥканан эмиэ сүөгэйдээх быырпаҕын иһэн утуйара. Уопсайынан эһэм чэйин, минин, быырпаҕын, суоратын, лэппиэскэтин барытын сүөгэйдээн сиир этэ, собо минигэр эмиэ кутара. Хаһан даҕаны тимир ньуосканан аһаабатаҕа, куруук хараара элэйбит мас хамыйахтаах буолааччы. Эһэм тимир ороно бас улахан хайаҕастаах өттө биир оннук тимир салҕааһыннаах этэ( уһун буолан). Эһэм тиистэрэ сүөһү тииһин курдук сааһа көстүөр диэри ортотугар диэри элэйбит эрээри отой тиис ыарыыта диэни билбэккэ айаҕар толору тиистээх өлбүтэ. Биһиги тииспит ыалдьан ытаан кулуннуу мөхсө сыттахпытына ити муос хайдах ыалдьар баҕайыный диэн сөҕөр саҥатын өйдөөн хаалбыппын.
Эһэм бэйэтэ оҕо сылдьан, бэйэтэ этэринии, аччаат мэник оҕо эбит. Төрүү төрөлкөй оҕо буолан саастыылаахтарыгар муҥур тойон үһү. Ол тойон хаанын хара өлүөр диэри илдьэ сылдьыбыта. Урут охсуспут уолаттары, сүүрбэччэлээх-отуччалаах эр дьону, итирэн баран ойохторун кырбаабыт эр киһичээннэри эһэбэр үҥсэллэрэ, Маарка үрдүк суутугар аҕалаллара. Эһэм илдьитин истээт, ол дьон сирэйдэрэ суулла өһөн, санныларын холбоччу түһэрэн уку-суку туттан бэйэлэрэ киирэн кэлээччилэр. Ол бириэмэҕэ биһиги оҕолор дьалты тутуллар быһыылаахпыт, ол дьүүл хайдах барарын билбэтэҕим. Ол эрэн кэлин, улаатан баран:» Биһиги аҕабыт Маарка оҕонньор суутун кэнниттэн арыгытын бырахпыта, илиитин көтөхпөт буолбута», — диэн кэпсэтэллэрин истэрим.
Биирдэ эһэбин сэттэ саастааҕар аҕата ыаллар идэһэ өлөрөллөрүгэр илдьэ барбыт. Ону батыһа сылдьан уолчаан олус сэргээн көрбүт. Онтон дьиэтигэр кэлэн быйылгы ньирэйин хотонтон ньылбы тардан таһааран эт эттиир сүгэччэктэринэн сүүстээн кэбиһэн эбии былааҥҥа киирбэтэх идэһэлэммиттэр. Уончалааҕар туохха эрэ буруйданан, боруллан ытыы турдаҕына биир мааны киһи ымманыйан, ааттаан төбөтүттэн имэрийбитигэр төбөтүн буккуйаат кокуоска көрдөрөн кэбиспит. Онтулара өлүү түбэлтэлээх улуус кулубата бэйэтинэн буолан биэрбит. Саат куттарыыта диэн аатттаан кур оҕустарын туттаран ылбыт. Онон эһэм бэйэтин кэмигэр улахан ороскуоттаах оҕо эбит.
Эһэм хам хаадьа арыгы истэҕинэ сиэҕин ньыппарынан боллоруттаҕас быччыҥнарын туттаран көрдөрөрө, сутуруктарын суулуу тутан остуолга уурара уонна:» Эһиги эһэҕитин абааһы уол – Тимир уол кыайбатаҕа, мин кинини хотторон иһэммин өрүһүнэн үчүгэй аҕайдык ньиччи бырахпытым ээ!»- диэччи. Ол Тимир уол туһунан кэпсээни мин хаста да истибитим. Ону хайдах баарынан эһиэхэ кэпсиэм.
Биирдэ мин үгээрдээммин (тумуулаан, тумуулаабыт, ыалдьыбыт диэн тыл оннугар куруук үгээрдээбит диэччи) дьиэҕэ соҕотоҕун хаалбытым. Ол сыттахпына бэйэм бараллаата уол баар буолбута, оонньуохха дии-дии үүйэ-хаайа туппута. Мин оонньуур сэниэм да, баҕам да суох буолан аккаастыырбын истибэккэ быччыҥмын, харыбын ыарыылаах баҕайытык быһыта тутуолаабыта. Онно кыыһыран ойон туруох курдук буолбуппар таһырдьаттан дьон ньамалаһан киирэн кэлбиттэригэр уолум мэлис гынан хаалбыт этэ. Ол түүн уол быһыта кымаахтаабытыттан эт этим эбии ыалдьан түлээрэн ыла-ыла утуйбутум. Сарсыныгар дьонум эмиэ бары суох кэмнэригэр түбэһиннэрэн эмиэ баар буолбута. Туох эрэ оонньууругар ымсыыран быһыылааҕа, туран оонньуу сырыттахпытына тустар курдук үрдүбэр түһэ-түһэ баччыктаабыта буолаат туора ыстанара, эмиэ салгыы оонньуурбут. Мин ити уолу кытта оонньуурбуттан олус сылайарым, баччыктаабыт( батарыта туппут) сирдэринэн олус ыалдьара. Тоҕо эрэ ол уолу кытта оонньуурбун дьоммуттан кистиирим, эбэтэр ол уолум боборо дуу. Бу диэн өйдөөбөппүн. Биир күн эмиэ үрдүбэр түспүтүгэр кыһыйаммын хапсан ылбытым. Бэйэтин эмиэ быһыта тутан ыарытыахпын баҕарбытым. Онно аан бастаан уолум боростой оҕо буолбатаҕын эппинэн -хааммынан билбитим. Мин да саастыылаахтарым ортотугар кимҥэ да хотторбот кыахтаах оҕонон биллэрим, «Күүстээх Маарка» диэн ити сахтан ааттанан эрэр этим. Ол эрэн бу уол этэ биир да сиринэн тобулу харбаммат, тутуллубат, балык салыҥын курдук халтархай, килиэ таастыы мүлүккэй этэ. Бу уолга хотторон сири булар, буору уобар түгэммэр туох эрэ олус куһаҕан, көммөт суол буолуоҕун сэрэйбитим. Баарбынан-суохпунан тутуһа сатаабытым. Саатар үгээрдээн аанньа аһаабакка күүс-сэниэ мөлтөөбүт кэмэ этэ. Икки чабырҕайбын ыга тутан харахтарым уһулу ойон тахсыах курдук буолбут кэмнэригэр хата эмиэ ким эрэ тыаһаан-ууһаан киирбитэ. Сытан хаалбыт оҕолоро нэһиилэ уйуттан турарбын көрөн сыҥаһа ороҥҥо сытыарбыта. Мин күн аайы мөлтөөн иһэрим, онтон уолум күн-түүн күүһүрэн иһэр курдуга. Мин сэниэлэнэр туһуттан күүспүнэн аһыахтаахпын ким эрэ кулгаахпар сипсийэрин курдук олус дьэҥкэтик өйдөөбүтүм. Киэһэ дьонум ороммун уот иннигэр соһон аҕалбыттара. Ийэлээх аҕам тугу да саҥарбакка эрэ күөх баланах буола испит эппин арыынан угунуохтаабыттара, таһаараа ыалбыт эһэлэрэ киирбитигэр миигин эргитэ сылдьан көрбүттэрэ, имэрийбиттэрэ-томоруйбуттара.
Хас да күн тоҕо эрэ мин дьиэбэр соҕотоҕун хаалбатаҕым. Ороммун уот иннигэр тардан ортоку баҕанаттан ситии быанан эргиччи баайан кэбиспиттэрэ. Мин харса суох аһаан, кыра боччук иһиккэ оргуйбут арыы иһэн, силии эмэн отой кыаҕыран испитим. Тоҕо эрэ Тимир уолбун (испэр итинник ааттаабытым) күүтэ саныыр, оннооҕор түүлбэр киирэр буолбута. Ол түүлбэр Тимир уол көхсүн хараҕар биллэ биллибэт үллэҥниир сиикэйдээҕин өйдөөн көрбүтүм. Олох үтүөрэн оҕолору кытары тэҥҥэ таһырдьа тахсан сүүрэр-көтөр, мэниктиир буолбутум. Биирдэ оннук оонньуу сылдьан наһаа сытыытык тэһэ астаран дьиэбэр сүүрэн киирбитим. Тимир уол чахчы олус кыыһырбыт көрүҥнээҕэ. Уун-утары хапсан ылбыппыт. Уолум эмиэ тута уларыйан туох да таба, дьөлө туппат таас мөчөкөтүгэр кубулуйаат миигин ытык курдук үөһэ аллара быраҕаттаан кулахачытан барбыта. Бу бүтэһик быһаарыылаах тустуубут буоларын, хоттордохпуна төлкөм түөрэҕэ түҥнэстэн өлүөхтээхпин билбитим. Туох баар хахай хааммын киллэрэн туран тустубутум. Билигин өйдөөтөхпүнэ биһиги тустар эрэ эбиппит. Дайбаһан охсуспуппутун отой өйдөөбөппүн. Хайа эрэ түгэҥҥэ түүлбүн өйдүү биэрээт, бэйэбэр ыга тардаат көхсүн хараҕын икки илиибинэн баччыктаан ыга туппутум. Илиим туох эрэ сымнаҕаһын билээтин кытта уолум налыс гынан охтон түспүтүн умса баттаан сытыаран үрдүгэр олорон көхсүн хараҕын өссө ыга баттаабытым. Дьиэ иһигэр тыас-уус сүрдэммитин истэн дьонум сүүрэн киирбиттэрэ ыһыллыбыт, сороҕо хампы үктэммит талах олох мастар ортолоругар буор муостаҕа тобуктаан олорон кыбыс кытаанах буола муостуйбут буору тобулу баттаан олорорбун ороҥҥо ылан сытыарбыттар. Тимир уол ол кэннэ биллибэтэҕэ, мин отой үтүөрэн туохтан да толлубат, куттаммат буолбутум.
Аны эһэбит улаатарбыт саҕана этэр буолара:» Туохтан эрэ куттаннаххытына, көмө наада буоллаҕына хаҥас санныгытын үс төгүл сотор курдук имэрийэр буолуҥ», — диэччи. Эдьиийим Клара биһикки оҕо , эдэр сылдьаммыт түһээн санныбытын соттоммут эһэбит көмүскээбит түгэннэрэ баар буолааччылар. Бүгүн бу суруйа олорон өбүгэлэрбиттэн ырааппыппын, ситиммин быспыппын дьэҥкэтик өйдөөммүн сыыһабын көннөрөргө сананным. Улуу Айыы өбүгэлэрим ийэ ууһун дэлэтэр кыра-хара кыыскытын умнууга хаалларымаҥ, хоойгутугар-быттыккытыгар уктан харыстааҥ, арчылааҥ дуу!
Зинаида ФЕДОТОВА — Дьол Кыыма