Мин бүгүн 90 саастарын ааһа түспүт, сүһүөхтэрин үрдүгэр сылдьар, чэм курдук ааспыт кэрэ кэмнэрин кэпсиир дьоһун дьону көрүстүм. Вера Гаврильевна, Захар Артамонович Ивановтар ыал буолан, бур-бур буруо таһааран олорбуттара 64 сыллара буолбут. Иккиэн дьон-сэргэ уутуйан үөскээбит Туойдаах сиригэр төрөөн, куорсун анньыммыттар.
Ыал аҕа баһылыга оҕо сааһа Эриэн Кута диэн Туойдаах сиригэр ааспыта. 13 саастааҕар саҥа 1-кы кылааска киирэн 3 эрэ кылааһы бүтэрбитэ. Сунтаарга киирэн, мас кабиналаах ГАЗ-51 массыынаҕа Соппуруон диэн суоппарга куруусчутунан үлэлээбитэ. Олорсо сылдьан көрөн үөрэммит, Суоппуруон ыарыйдаҕына уруулун биэрэн ыыттарара. Уолчаан массыына ыытыан олус баҕаран суоппара ыалдьыан олус күүтэр, баҕарар эбит. Ол санаата батарбакка суоппардары бэлэмниир кууруска үөрэммит. Учууталлара нууччалар эбит, «Делитель» диэн ааттыыр учууталын эрэ үчүгэйдик өйдүүр. Нуучча диэн омугу бастаан көрөр уолчаан хантан нууччалыы билиэй?! Бииргэ үөрэнэр уолаттара суруйан, сахалыы тылбаастааннар үөрэммит. Киһиҥ ол гынан теориятын 4 сыанаҕа саайбыт, ыытааһынын уора-көстө массыынаны ыыппыт дьоҕурдаах буолан мүччү-хаччы туттаран профессионал суоппар диэн докумуоннанан 48 сыл үлэ ыстаастанан сынньалаҥҥа тахсыбыта.
Дьэ, уонна киһи соһуйа истэрэ Захар Артамоновичка наһаа элбэх. Бүлүү эбэни туоруур муоста былыр да, быйыл да суох. Өрүс мууһа суллар эрэ биир биэрэктэн нөҥүө биэрэги буларгар бөрөгүөһэ суох отой сатаммаккын. Ону сарсыарда , киэһэ чаһыы курдук эппит кэмнэригэр Захар туоратар эбит. Бу манна кыратык да хойутуоҥ — куоттарыаҥ, бэрээдэгэ суох буолуоҥ — үүрүллүөҥ диэн суруллубатах сокуон кытаанахтык тутуһуллар эбит. Ол үтүө санаа бөрөгүөһүнэн 2022 сылга диэри, ол аата 90 сааһыгар диэри эҥкилэ суох үлэлээн дьон махталын ылыан ылбыт . Сайыҥҥы өттүгэр бу ытык саастаах киһи улахан дьиэ кэргэн кыһыны быһа сиир отонун, сугунун, луугун мотуорканан хайа талбыт сиригэр баран хомуйар, илим үтэн сибиэһэй эрэ балыгынан аһатар эбит.
Захар Артамонович сорсуннаах булчутун туһунан туспа кэпсээн. Дьиэтин истиэнэтигэр аарыма лөкөй муоһугар тыатааҕы чөмчөкөтүн уҥуоҕа, былыргы айа иилиллэн тураллара да элбэҕи кэпсиир. Бу кэнники тыатааҕытын уонча сыллааҕыта — 80 сааһын ааһан баран уолунаан бултаабыттар. Лаабыстаах эттэрин сыттана сыппыт кырдьаҕас тыатааҕы хаары бурҕатан утары сүүрэн кэлэн 10-ча миэтэрэлээх сиргэ тохтоон көрөн олорбут, Сахаар олус холкутук, сонос соҕус маска туоһапкатын бигээн уун-утары көрөн турбут. Ыт үрбүтүгэр тыатааҕы туора ыстаммытыгар кэннинэн хааман атыгар олорон баран дьэ, ууну испит сылгылыы титирээн улаханнык куттаммытын билбит. Үүтээҥҥэ кэлэн уолугар эппит. Сарсыныгар баран, соруйан байанайдаах булчукка харайтараары кэлэн күүтэ сыппыт кырдьаҕас тыатааҕыны, биир ытыынан эрэйдээбэккэ тыынын салҕаабыттар. Хас сыл аайы ким хас кииһи, куһу бултаабытыгар уола Захардыын, уолун тэҥэ саныыр Бүөккэтинээн күрэхтэһэллэр эбит, бириистээх. Кырдьаҕас онно отой ытыс соттон хаалбат этим диэн үөрэ-көтө кэпсиир.
Кыһын буолла да бураныгар олорон уутун, мууһун таһа турар, өссө муҥхаҕа, куйуурга баран кэлэр эбит. Буранын уол оҕолуу туран эрэ ыытарын бары сөҕө көрө хаалаллар. Улахан булчут буолара тардан аан бастакы булдун 2 тииҥи 7 саастааҕар ойоҕоһунан буораҕа кутуллар, ону чокуурунан саҕан уматан эһэр чокуур саанан ытан өлөрөн аҕатын олус үөрдүбүт дьоллоох түгэнэ оҕо сааһын умнуллубат өйдөбүлэ. Сэттэ биэрэстэлээх сиртэн хааман үөрэнэригэр саатын сүгэр, аара мас көҥдөйүгэр уган баран үөрэнэ барар, төннөн иһэн саатын ылар, үөрэнэр тэрилин онно угар, ити курдук дьиэлээн иһэн 3-4 куһу өлөрөн киэһээҥҥи аһылыгын булан тиийэр эбит.
Вера Гаврильевна эмиэ 3 эрэ кылаас үөрэхтээх. Үйэтин тухары харытын күүһүнэн үлэлээн киһи буолбута. 16-лаах кыысчаан оннооҕор бүрүсүлүөстээх сүөһүнү көрүүгэ кытта үлэлии сылдьыбыта. Сунтаарга киирэн 2 №-дээх оскуолаҕа муоста сууйааччынан үлэлээбитэ. Ол саҕана ас-таҥас кырыымчыгар оскуола оҕолоругар уларыттар атах таҥаһа диэн хантан кэлиэй, муоста барыта бар бадараан буолан муосталарын бастаан күрдьэҕинэн күрдьэллэр эбит, онтон биирдэ хас эмэ биэдэрэ ууну өрө-таҥнары таһан, таһырдьа тоҕон сууйбуттара буолуой, киһи истэ саллар үлэтэ.
Вералаах Сахаар уруккуттан төһө да көрсөн билсистэллэр РДК аттыгар, Бүлүү эбэ үрдүгэр дьуохарга илии илиилэриттэн тутуһа, өттүк өттүктэриттэн өйөнсө сылдьан ыкса билсэннэр ыал буолбуттара. Ыраас таптал туоһулара биэс оҕо күн сирин көрөн төрөппүттэрин дьоллообуттара. Сахаар илиитигэр улахан баҕайы буукубаларынан ИЗА диэн сурук дьэрэлийэ сылдьар. Билбэт киһиэхэ бастакы тапталын аата дуу диэн уорбалыыр санаалар киирэн тахсаллар. Аан бастаан аҕа буолар дьолун биллэрбит кыысчаана эмиэ Иза диэн ааттаах. Оннооҕор оҕолоро: «Аҕабыт саамай Изатын таптыыр, ол иһин илиитигэр суруммут”,- диэн күнүүлээн тууллайаллар эбит. Онтубут баара таайыыта бэрт судургу буолан биэрдэ: Иванов Захар Артамонович. Ивановтар оҕолорун бэйэлэрин кытта куруук батыһыннара сылдьаллар. Ол иһин оҕо батыһан, көрөн, үтүктэн үөрэнэр дииллэр. Дэлэҕэ даҕаны кэлээскэлээх матаһыыкылларыгар сэттэ буолан олорсон оттуу, отоннуу бараллар буоллаҕа.
Ийэлэрэ баайар, кылынан өрөр, араас сибэккини олордор, астыыр, иистэнэр буолан кыргыттара дьахтар сатыырын барытын сатыыллар, өссө аныгы сиэринэн ордук тупсаран биэрэллэр эбит. Уолаттара аҕаларын курдук сорсуннаах булчуттар, кыра уола ыҥырыыга сылдьар сыбаарсык. Бу ыаллар биир харахха быраҕыллар уратылара күннэтэ күннүк сурунуу, кинигэ ааҕыыта эбит.
Ивановтар олохторун оҥкула «Биһиги үөрэммэтэхпит, онон оҕолорбут бары үөрэхтээх, идэлээх буолуохтаахтар» диэн эбит. Бу баҕа санаалара туолан үөрэхтээх, үлэһит оҕолорун далбарыгар олороллор, сиэннэр улаатан өссө хос сиэннэр кэлэннэр аймахтар кэккэлэрэ хаҥыы турар. Захар Артамонович билигин да хара тыатын, күөх далайын диэки хайыһа турар. Олох «кыыл барыаҕын» оҕолоро «көҥүлүн күөмчүлээннэр» кэтэбиллээх, манабыллаах ыыталлар. Саас буолан кыра уола куска илдьэ барарын күүтэн тыына – быара хаайтаран «салгыны тэбиэлии» сылдьар кэмигэр түбэстим. Бу буойаллара-хаайаллара оҕолор кырдьаҕас төрөппүттэригэр кыһамньыларын, тапталларын көстүүтэ буолар диибин. Бу курдук оҕолор ийэлэргитин, аҕаларгытын сылаас сыһыаҥҥытынан угуттаан түүлээх түһэххитигэр төкүнүтүҥ. Бу буолар оҕолорун сатаан ииппит дьон олохторуттан ылар хардалара. Маннык үчүгэй олоххо аны 100 сааспытыгар тиийэбит диэн кырдьаҕас дьон сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх күлэ-үөрэ олороллоро үчүгэй даҕаны.
Зинаида ФЕДОТОВА-Дьол Кыыма