Дьаархан нэһилиэгэ сэрии сылларыгар

Барыта кыайыы туһугар этэ

Тыыл бэтэрээнэ Михайлова Матрена Анисимовна оччотооҕу кэмҥэ араас ыарахан үлэҕэ тоҥмутун, буспутун сэһэргээбитэ баар:
“Мин сэрии буолуон иннинэ ыал этим. Икки оҕолооҕум, онтон биирэ өлбүтэ. Ол кэннэ кэргэним өлбүтэ, сэрии саҕаланнаҕын сыл. Онон мин холостуой буолан хаалбытым. Эр киһи үлэтин толоттороллоро, бэдэрээккэ мас тиэйиитигэр үлэлэппиттэрэ. Ол кыһын Кэмпэндээйигэ ыыппыттара. Мантан биэс буолан барбыппыт. Ол биэс киһи 10 аттаахпыт, биирдии киһиэхэ иккилии ат. Дьэ ол аттарбытынан бэрэбинэ тиэйэрбит. Бэрэбинэбит нуормата — 400-500. Оттон саһааммыт 300-400 саһаан, күҥҥэ 800 гр. килиэп биэрэллэрэ. Онтубутун сиэн баран сылдьарбыт. Кэмпэндээйиттэн ыраах ойуурга сытарбыт. Биһиги нуормабытын мэлдьи толорор этибит. Туус собуотугар саһаан тиэйэрбит. Онно саас буолуор диэри үлэлиирбит. Саас маай ый буоллаҕына дьиэбитигэр кэлэрбит. Дьиэбитигэр кэлээт, дьэ эмиэ үлэ үөһэ түһэрбит. Оскуола саһаанын кэрдэн тиэйэбит, эмиэ бэһиэ буолан сылдьабыт. Мин мас кэрдиитигэр сылдьар этим. Кырдьаҕас эмээхситтэр эҥин үлэлэһэллэр этэ. Онтон сэбиэккэ биир ый тыа ситэриилээх үлэтигэр барабын.
Дьэ онно, холобур байыаннай эбээһинэһи толороммун, кынаттаах бэбиэскэ таһабын, оройуонтан холкуостар ыккардыларыгар сылдьар үлэ уонна хаайыыга киирэр киһи баар буоллаҕына, ону тутан КПС-ка киллэрэн туттарабын. Оннук биир ыйым бүтэн холкуоспар үлэлии кэлэбин. Ити үлэҕэ үс сыл үлэлээбитим. Ол кэлэн буор таттарыыта буолар, онтон бурдук ыһыыта саҕаланар, бурдук ыһарбыт. Онтон сир солуурбут, сүгэнэн, табыыканан, ити окко киириэххэ диэри. Сайын массыынанан от оҕустарар этим. Байбал диэн оҕонньор оҕустарара. Онтон ыраах үрэххэ от кээһиитигэр барарым. Ол кэмҥэ аһылык олох суох этэ. Арыт хоргуйан өлө сыһарбыт. Ол да буоллар үлэлиир этибит. От үлэтэ бүттэҕинэ, соһулуот бурдугу кылаттыыр буоларбыт. Дьэ онтон күһүҥҥү параадтааһыҥҥа киирэрбит. Ол бүттэҕинэ малатыылкаҕа бурдук астата барарбыт. Ол бурдукпутун астыы-астыы кварталларынан Тойбохойго бууҥҥа атынан, оҕуһунан тиэйэн илдьэн туттарарбыт. Барыта байыаннай үлэ этэ, онно тоҥуу да, хоргуйуу да үгүһэ. Кыһын эмиэ Кэмпэндээйигэ барарбыт. Онно уруккубут курдук мас кэрдэрбит, саһаанныырбыт.
Мин Ленскэй Арбаҥдатыгар балыкка сылдьыбытым. Аны санаатахха, кытаанах сырыы эбит. Үстээх оҕобун ыалга хаалларан баран барсыбытым. Байыаннай балаһыанньа буолан, фронт сорудаҕын толорсо барартан ким да аккаастаммата. Айаммыт олус кытаанаҕа, аҕыйах табанан уонна атынан таһаҕаспытын тиэйэн, үксүгэр сатыы айаннаан кыһын буолбутун кэннэ тиийэн, мас кэрдэн балаҕан туттубуппут уонна тимир оһоҕунан олорбуппут, бултаабыт балыкпытын эмиэ табанан, атынан тиэйэллэрэ. Биһиги Нэлэкэ күөлүгэр биэстии муҥханы сэргэ түһэрэн элбэх балыгы бултаабыппыт, кыра күөллэри кытары балыктаабыппыт. Ас диэн туох кэлиэй, олус кэмчи этэ. Ол үрдүнэн дьон кыайыы туһа диэн күүстэрэ баарынан үлэлиирэ. Киһи барыта элбэх балыгы бултаатарбыт диэн соруктааҕа. Ыраах сиргэ кыһын муҥхалааһын олус ыарахан үлэ этэ. Муҥханы толору собо кэллэҕинэ, хараҥарыар диэри хостуурбут. Мин оччоҕо эдэр, үлэни кыайар буолан эр дьоннуун анньыыһытынан үлэлээбитим. Оччолорго бу иэдээҥҥэ киирэн сылдьарбыт, бу муҥҥа-таҥҥа сырыттахпытын диэн биир да киһи муҥатыйарын истибэтэҕим. Сэрии бара турар буолан, олох аһара ыараханын дьон өйдүүр этэ. Хаһан да ыарахан олоҕу үҥсэргээн көннөрбөккүн, сыччах үлэлээн эрэ олороҕун. Кэнники кэмнэрбэр холкуос, сопхуос араас үлэлэригэр үлэлии сылдьан биэнсийэҕэ тахсыбытым”.

Олохпут инники диэки сайдан барыытыгар сэрии, тыыл бэтэрээннэрин дьоруойдуу быһыылара, эйэлээх олоххо күүрээннээх үлэлэрэ өлбөт-сүппэт үтүөкэн холобур буолан үүнэр көлүөнэҕэ үгүс сылларга бара туруоҕа. Ытыктабыллаах бэтэрээннэрбит, Дьаархаммыт дьоно-сэргэтэ, эдэр ыччата эһигинэн киэн туттар, эһиэхэ сүгүрүйэр.

Үөрдээн ааһыҥ
үөһэнэн

Хайа дойду сиригэр,
Ханнык томтор баарыгар
Сибэккинэн тиллэҥҥит
Силигилии үүннүгүт?
Сылын аайы кэлээриҥ,
Сылдьан, түһэн ааһаарыҥ.
Кэриэс буолан тыллыбыт
Кэнчээригит умнубат,
Кэрии тыаҕа кэҕэҕит,
Кэлэн истиҥ кэҕийбит.
Сулус буолан халлаантан
Сурулаһан түһүҥ дуу!
Төрүт буоргут ыҥыран
Түүлбүтүгэр киириҥ дуу!
Ыра санаа кынатынан
Ылыҥ, кэлиҥ ыалдьыттааҥ,
Үөрдээн ааһыҥ үөһэнэн
Үөмэхтэһэ үҥкүүлээн.
Сылын аайы кэлээриҥ,
Сылдьан, түһэн ааһаарыҥ.

Бу ахтыыны «Үөрдээн ааһыҥ үөһэнэн» диэн хоһоонунан биһиги нэһилиэк киэҥ туттар краевед, агитатор, пропагандист, оборона Киин архыыбыгар Подольскай куоракка баран Сунтаар улууһун сураҕа суох сүппүт буойуттары булан, элбэх сыралаах үлэни үлэлээбит, хаһыспыт Афанасий Ефремович Потапов хоһоонунан саҕалыыбыт.
Дьаархан нэһилиэгин аатыттан киһи-аймах инники дьылҕатыгар уһун кэмнээх бөҕө эйэни олохтообут, биһиги дойдубут көҥүлүн уонна тутулуга суох буолуутун саа-саадах тутан турууласпыт буойуттарга, фронт диэн хорсуннук үлэлээбит тыыл бары бэтэрээннэригэр Улуу Кыайыы 80 сылынан истиҥник эҕэрдэбитин тириэрдэбит!
Биһиги норуоппутугар Кыайыы ыар сыананан ситиһиллибитэ. Иккис Аан дойду сэриитин курдук урусхаллаах, өлүүлээх-сүтүүлээх сэрии киһи-аймах историятыгар буолбатаҕа. Кини саамай ыар өттө биһиги дойдубутугар түспүтэ. Сэрии саҕаланыаҕыттан аҕа көлүөнэ дьоммут биир сомоҕо, ньыгыл күүс буолан, ааҥнаан киирбит өстөөхтөн төрөөбут дойдуларын көмүскүүргэ ураты героизмы фроҥҥа уонна тыылга көрдөрбүттэрэ. Сэрии Дьаархан нэһилиэгин хас төрдүс ыалын таарыйбыта. Саа-саадах тутан 149 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта, кинилэртэн 95-һэ сэрии толоонугар хаалбыта. 54 киһи кыайыы-хотуу көтөллөнөн эргиллибитэ. Нэһилиэк кырдьаҕастара аан бастаан сэриигэ хайдах барбыттарын чуолкайдык өйдүүллэр. Бу курдук ахталлар: “Ити 1941с. балаҕан ыйын бастакы күннэриттэн биирдэстэрэ этэ. Билиҥҥи Дьаархан бөһүөлэгэр, оччотооҕу “Буденнай” аатынан холкуос киинигэр аҕыйах дьиэ баара. Бастакынан сэриигэ барааччылар онно баар хонтуора дьиэтин таһыттан аттаммыттара. Дьон–сэргэ бары уулуссаҕа тахсыбыттара. Сэриигэ аттанааччылары кытта бырастыылаһыы, ытаһыы-соҥоһуу, хараастыы бөҕө этэ. Сэриигэ барааччыларга ыаллар бэйэлэрин баҕаларынан ыһык арыы, сүөгэй биэрэллэрэ. Дьон сүрэхтэринэн өйдөһөн, бэйэ-бэйэлэрин ити ыарахан кэмҥэ өйдөспүттэрэ-өйөспүттэрэ. Дьаархан нэһилиэгиттэн араас кэмнэргэ үлэлээбит сэбиэт исполкомун бэрэссэдээтэллэрэ (6 киһи), холкуос бэрэссэдээтэллэрэ (8 киһи), Сельпо бэрэссэдээтэллэрэ (2), биригэдьиирдэр (12 киһи), суотчуттар (7 киһи), биэс учуутал, 3 атыыһыт бааллара.

Кинилэр бойобуой маршруттара Москва анныттан саҕалаан Курскай тоҕойунан, Сталинград аттынан, Волховскай фронунан, Ленинград кытыытынан, Ильмень күөлүнэн, Старый Руссанан, Венгриянан, Чехословакиянан Берлин куоракка тиийэр. Өстөөх арҕаҕар Берлиҥҥэ кыргыһыыга Федоров Савва Евсеевич кыттан, биһиги нэһилиэк буойуннарын арҕаа фроҥҥа бойобуой суоллара түмүктэммит. Павлов Дмитрий Архипович Ираҥҥа тиийэ сылдьыбыт.
Иккис аан дойду сэриитин түмүктэһэн, Японскай милитаристары самнарсан, бүтэһик точканы туруорсан Потапов Афанасий Афанасьевич эргиллибитэ.
Афанасий Ефремович тыыл, үлэ бэтэрээнэ, умнуллубат учуутал, бэйэтин кэмин кэрэ киһитэ, чаҕылхай агитатор, пропагандист. Кини Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылаахтарын туһунан иҥэн-тоҥон суруйбута улаханнык сыаналанар. Кини ССРС Сэбэлэниилээх Күүстэрин Подольскай куорат Киин архыыбыгар үлэлээн, 38 биир дойдулааҕын туһунан матырыйааллары хомуйбута. “Ким да умнуллубат” диэн рубриканан “Кыым” хаһыакка, “Ильич уоттара” оройуон хаһыатыгар 5 сыл устатыгар муспут, Дьаархан нэһилиэгиттэн барбыт, сэрии толоонугар өлбүт уонна төннүбүт буойуттар тустарынан хаартыскалаах толору балаһаны таһаартарбыта. Ити матырыйаалларга олоҕуран өйдөбүнньүк сүппэккэ хараллан нэһилиэк историятын биир чаҕылхай страницата уонна кэнэҕэски ыччат киэн туттуута буоллун, сулууспалыы турдун диэн “Кэриэс буолан тыллыбыт кэнчээригит умнубат” диэн кинигэ таһаарбыта.
145 киһи “Сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэлэрин иһин” диэн ытык бэлиэнэн наҕараадаламмыттара. Күн бүгүн биһиги нэһилиэкпитигэр 2 тыыл бэтэрээнэ, 7 сэрии сылын оҕото олороллор.
Уордьаннаах буойуннар:
Иванов Афанасий Иванович — “Албан Аат” 3 истиэпэнэ
Герасимов Афанасий Алексеевич — “Кыһыл Сулус”, “Албан Аат” 3 истиэпэнэ
Федоров Афанасий Дмитриевич — “Аҕа дойду сэриитэ” 2 истиэпэнэ
Николаев Афанасий Николаевич – “Аҕа дойду сэриитэ” 2 истиэпэнэ
Пахомов Петр Федотович – Кыһыл Сулус
Потапов Афанасий Афанасьевич – “Аҕа дойду сэриитэ” 2 истиэпэнэ
Саввинов Семен Егорович — – “Аҕа дойду сэриитэ” 2 истиэпэнэ
Сидоров Капитон Данилович — “Аҕа дойду сэриитэ” 2 истиэпэнэ
Петров Александр Прокопьевич — “Аҕа дойду сэриитэ” 3 истиэпэнэ уордьаннаахтар.

Читайте дальше