Фотоҕа: 1985 с.Сэрии-тыыл ветераннара (хаҥастан): 1. Коротов Гаврил Афанасьевич. 2. Петров Петр Терентьевич. 3. Сидоров Иван Афанасьевич. 4. Алексеев Савва Иванович. 5. Иванов Семен Платонович. 6. Евсеев Петр Андреевич. 7. Семенов Петр Степанович. 8. Саввинов Прокопий Данилович.
Эһиил Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит. Бу бэлиэ даатаны көрсө «Сунтаар сонуннара» эрэдээксийэтэ «Сунтаар улууһа – сэрии сылларыгар» бырайыакпытынан хас биирдии нэһилиэккэ анал балаһа анаатыбыт. Бүгүн бырайыакпытын саҕалыыр – Аллыҥа нэһилиэгэ.
Сэрии иннинэ 1939-41 сс. Аллыҥа нэһилиэгэр «Кыһыл Кулуһуннаах», «Кыһыл Күүс», «Агитатор» колхуостарга барыта холбоон 621 киhилээх 174 хаhаайыстыба баара.
Аллыҥа нэhилиэгин төрүт олохтоохторуттан сэрии сылларыгар, хас да түһүмэхтээн туран, Кыһыл Аармыйаҕа күүстэрин-уохтарын үгэнигэр сылдьар 80-ча уолан бэрдэ ыҥырыллыбыта. Кинилэртэн сорохторо ол кэмҥэ колхуос сорудаҕар Дьокуускайга, Алдаҥҥа, Туруктаҕа, о.д.а. сирдэргэ үлэҕэ сылдьан ыҥырыллыбыттара. Аҕа дойду иhин 43 буойун сырдык тыынын толук уурбута, ол иһигэр 11 байыас сураҕа суох сүппүтэ. 19 буойун кыайыы кынаттанан, өрөгөй үктэллэнэн эргиллибитэ. Кинилэр Москва анныгар, Курскай Тоҕойго, Смоленскай, Сталинград, Ленинград, Калининград туhаайыыларыгар кырыктаах кыргыhыыларга киирсибиттэрэ, Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспиттэрэ, Квантунскай аармыйаны үлтүрүтүспүттэрэ.
11 холкуостаах бэбиэскэнэн ыҥырыллан үлэ фронугар сулууспалаабыта: Волгаҕа тааҥка собуотугар, Монголия кыраныыссатыгар, Молотовка таһаҕас таһыытыгар, Туруктаҕа бэрэбинэ кэрдиитигэр, тутууга, Тиксиигэ балыктааһыҥҥа, таһаҕас тиэйиитигэр түүннэри-күнүстэри олус ыарахан усулуобуйаҕа үлэлээбиттэрэ.
Тыылга оҕолор, кырдьаҕастар, дьахталлар хаалан, икки хараҥаны холбоон, холкуос ыарахан үлэтигэр туох баар күүстэрин түмэн «барыта фронт туһугар, барыта кыайыы туһугар» диэн кыахтарын муҥунан үлэлээбиттэрэ. Нэһилиэккэ, холкуос хаһаайыстыбаннай кинигэтигэр бэлиэтээһиннэртэн көстөрүнэн, сыччах 1943 сут муҥутаабыт сылыгар, ас-таҥас тиийбэтиттэн, аҕалара сэриигэ баран тулаайах аҥаардаах хаалан, ийэлэрэ икки хараҥаны холбоон холкуос күүс үлэтигэр сылдьар буолан, сөптөөх көрүүнү-истиини ылбакка мөлтөх харалтаттан 1 сааһыттан 11-гэр диэри саастаах 35 оҕо суорума суолламмыт.
Биһиги биир дойдулаахтарбыт Петр Андреевич Евсеев, Василий Митрофанович Пахомов Москва оборонатыгар кыттан инбэлиит буолан төннүбүттэрэ. Кирилл Тимофеевич Васильев, Семен Николаевич Васильев Ленинград куорат көмүскэлигэр олохторун толук уурбуттара. Григорий Гаврилович Антонов, Прокопий Андреевич Евсеев Ржев анныгар дьоруойдуу өлбүттэрэ. Анисим Андреевич Евсеев, Павел Васильевич Евсеев Курскай Тоҕойго сэрии хонуутугар өстөөх буулдьатыттан охтубуттара. Сержант Яков Петрович Саввинов I-кы Украинскай фроҥҥа сэриилэспитэ. Украинаҕа Христофор Васильевич Попов кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу охтубута. Савва Иванович Алексеев, Семен Васильевич Евсеев Керчь, Севастополь куораттары босхолоспуттара. Семен Васильевич аҥаар илиитин сүтэрэн, атаҕар бааhыран төннүбүтэ. Гвардия сержана Василий Алексеевич Федотов Прибалтиканы босхолоспута. Трофим Петрович Егоров көмүс уҥуоҕа Литваҕа хаалбыта. Яков Архипович Яковлев Арҕааҥы фроҥҥа сэриилэһэн Берлиҥҥэ тиийбитэ. Егор Павлович Пахомов Белорусскай фроҥҥа сэриилэһэн инбэлиит буолан эргиллибитэ. Иван Афанасьевич Сидоров Белгород куораты босхолоспута, кыргыһыыга сиһигэр бааһыран инбэлиит буолан кэлбитэ. Манна Никита Спиридонович Иванов, Федор Ефимович Михайлов (Кузьмин) сэриилэспиттэрэ. Федор Белгород, Харьков куораттары босхолоһон Кременчугка тиийбитэ. Белоруссияны, Польшаны, Берлины босхолоспута. Берлины ылыы иһин И.В.Сталинтан Махтал суругунан наҕараадаламмыта. «Хорсунун иһин», «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Варшаваны босхолооһун иһин», «Берлины ылыы иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх кэлбитэ. Сэрииттэн дойдуларыгар эргиллибиттэр эйэлээх олох тутуутугар күүстэрин харыстаабакка үлэлээбиттэрэ.
Сэрииттэн төннүбэтэх буойуттар, дойдуларыгар эргиллэн эйэлээх олоҕу тутуспуттар, үлэ фронугар, тыылга күүстээх үлэҕэ кыайыыны уһансыбыттар тустарынан нэһилиэк историятын үөрэтэр түмэл хаартыскалаах истиэндэлэрэ, экспонаттара кэпсииллэр. Маны таһынан, сэрииттэн эргиллэн эйэлээх олоҕу тутууга дьону көҕүлээн үлэлээбит, ыччаты патриотическай тыыҥҥа уһуйууга сүҥкэн кылааты киллэрбит буойун саллааттар Савва Иванович Алексеев, Петр Андреевич Евсеев, Семен Платонович Иванов, Петр Степанович Семенов, колхуос бэрэссэдээтэлэ Семен Константинович Васильев сырдык ааттара бөһүөлэк уулуссаларыгар, переулоктарыгар иҥэриллэн үйэтитиллибиттэрэ.
1985 с. Улуу Кыайыы 40 сылыгар Аллыҥа бөһүөлэгин килбэйэр киинигэр Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүттэргэ анаан сирэй өттүгэр «Буойун – босхолооччу» уруһуйдаах бастакы пааматынньык туруоруллубута.
1995 с. Улуу Кыайыы 50 сылыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр олохторун толук уурбут буойуннарга иккис өйдөбүнньүк пааматынньык оҥоһуллубута.
2010 с. Улуу Кыайыы 65 сылыгар Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарыгар анаммыт үһүс пааматынньык аһыллыбыта.
2022 с. ыам ыйын 9 күнэ Аллыҥа нэһилиэгин олохтоохторугар дириҥ өйдөбүллээх ытык күн буолбута. Бу күн «Кыһыл көмүс ыскамыайкалар» искибиэргэ аан дойдуну фашизмтан босхолоспут биир дойдулаахтарбытыгар дириҥ махталбыт бэлиэтин, хорсун буойуттарбытыгар булгуруйбат санааларын уонна Ийэ дойдуларыгар тапталларын иһин сырдык ааттарыгар сүгүрүйэн туран, кинилэри чиэстээн, кэриэстээн, үтүө ааттарын үйэтитэн «Ким да умнуллубат! Туох да умнуллубат!» өйдөбүнньүк стела үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыбыта.
Үйэлэргэ Албан Аат, эһиэхэ – буойуттарга!
Таисия Иванова, оскуола кыраайы үөрэтэр түмэлин тэрийээччи педагога.