Арассыыйа уонна СӨ үтүөлээх учууталын, Октябрьскай революция орденын хаһаайынын Борис Андреев аатын билбэтэх киһи Саха сиригэр бука суоҕа буолуо. Кини итинник киэҥ билиниини, үрдүк ытыктабылы ситиһиитэ уһулуччу киэҥ далааһыннаах краеведческай үлэни үйэ аҥаарын ордук кэм устата ыыппытын түмүгэ. Б.Н.Андреев дьаныардаах үлэтин чыпчаала – Элгээйитээҕи айылҕаны үөрэтэр музейы тэрийии. Иккиһэ – наука эйгэтигэр үрдүк сыанабылы ылбыт икки бөдөҥ научнай үлэни суруйуу. Маннык Борис Николаевич курдук күүрээннээх үлэлэрин түмүгэр сүдү улахан сыалы ситиспит дьон ааттара тарбахха баттанардыы бэрт сэдэх.
Борис Николаевич төрдө-ууһа бэрт ыраах кэмтэн силистээх-мутуктаах эбит. Ол курдук, Андреевтар бэйэлэрин төрүттэрин 16-с үйэ бүтүүтүттэн Күрүөйэх диэн киһиттэн ааҕыналлар. Ол туһунан Окладников “История Якутской АССР” диэн кинигэтигэр ахтар. Аҕата – Николай Андреев оччолорго бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах, сэбиэскэй былааһы олохтоспут үтүөкэннээх киһи эбит. Ол туһунан краевед учуутал Николай Иванов “Ыччат билэрэ наада” диэн суругар сиһилии суруйар. Николай Трофимович Чурапчыга үлэлиир кэмигэр аатырбыт революционеры, партизаны, партийнай салайааччыны Уот Субуруускайы – Николай Кривошапкины бэйэтин дьиэтигэр олордон иитэн-үөрэтэн таһаарбыт улахан өҥөлөөх. Ол да иһин саха драматург суруйааччыта Семен Яковлев — Эрилик Эристиин “Маарыкчаан ыччаттара” диэн айымньытыгар Чинарин учуутал Коля Монасовы Уот Субуруускай прототивтарын быһыытынан суруйбута. 1908 с. Чычымах оскуолатыгар үлэлии сылдьан Николай Трофимович Мария Хорошева диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Борис Николаевич эһэтэ Лавр Васильев Дьокуускайдааҕы духовнай училищены бүтэрбит, таҥара дьиэтин үлэһитэ, дьячок этэ. Абаҕа, Алдан, Чычымах, Чурапчы таҥара дьиэлэригэр үлэлии сылдьыбыт эбит.
Борис Андреев 1915 сыл тохсунньу 28 күнүгэр Сунтаар улууһун Кутана нэһилиэгэр биэс бииргэ төрөөбүттэртэн бүтэһик оҕоннон күн сирин көрбүтэ. Аҕата Николай Трофимович Борис түөрт саастааҕар өлбүтэ. 1933-1936 с.с. Дьокуускайдааҕы педагогическай техникумҥа үөрэммитэ. 1936-1939 с.с. Элгээйигэ нуучча тылын уонна биология, химия учууталынан, 1939-1941 с.с. Сиэйэ оскуолатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ үөрэнээччитэ Петр Николаев Москваҕа ВДНХ-ҕа кытта баран иһэн II Аҕа дойду сэриитэ буолан төннүбүтэ.
Борис Николаевич аҕатын туйаҕын хатаран учуутал буолбута. Идэтинэн нуучча тылын учуутала эрээри кэлин бэйэтин сайыннаран биология учуутала буолбута. Ол кэнниттэн Күндэйэҕэ учууталлаабыта. 1941 сылтан 20 сыл устатыгар Ньурба 1 №-дээх оскуолатыгар биология учууталынан үлэлээбитэ. Оҕолору кытта олус тапсара. Үөрэнээччилэр кинини кытта араас чыычаахтар, кыыллар, балыктар, хамныыр-харамайдар олохторун чинчийиилэрин, тыыннаах муннукка кыыллары, көтөрдөрү көрөллөрүн-харайалларын сөбүлүүллэрэ. Айылҕа уустук кистэлэҥин күнтэн-күн билэн истэхтэрин аайы киһи уонна айылҕа биир ситимнээхтэрин, бу мастар, оттор, араас үүнээйилэр, хамныыр-харамай барыта сир үрдүгэр олох сайдарын туһугар туһаны оҥороллорун билэллэрэ. Онон айылҕаны харыстааһын бу сир үрдүгэр баар тыынар-тыыннааҕы, үүнээйини харыстааһынтан саҕаланарын билэн сүрдээҕин сөҕөллөрө. Оҕолор биир саамай сөбүлүүр дьарыктарынан сотору-сотору тэриллэр араас экскурсиялар, походтар этилэр. Кини үлэлиир кэмигэр улахан, ыраах айаннаах походтар 23 төгүл тэриллибиттэрэ. 500-тэн тахса араас экспонаттары, гербарийдары хомуйбуттара. 200 кыыл, балык чуучалаларын, научнай каталогтарын оҥорбуттара, көтөрдөр атахтарыгар биһилэх кэтэрдэллэрэ.
1948 с. сэбиэскэй Ийэ сир, 4 сыл устатыгар буолбут – аан дойду саамай улахан алдьархайдаах сэриитин содулуттан саҥа босхоломмут кэмэ этэ. Итинник ыарахан күҥҥэ-дьылга Ньурба орто оскуолатын 32 чулуу уолаттарын талан туристическай хамаанда тэринэн, сындылҕаннаах уһун айаҥҥа туруммуттара. Марха өрүс устун 28 хонук устата 5 мас тыынан уста сылдьыбыттара. Кинилэр ортолоругар төгүрүк тулаайах кэлин Саха сиригэр киэҥник биллибит Николай Хоритонов – Ньукулай Чуор баара.
Борис Николаевич өссө 1932 сылтан саҕалаан, оҕолор биология уруогар үөрэппит билиилэрин, көтөрдөр сырыыларын, олохторун чинчийиини кытта сибээстииллэрин ирдиирэ. Сэттис кылаас үөрэнээччилэрэ оскуолаҕа тыыннаах муннукка баар кыыллары, көтөрдөрү көрөр, харайар дьуһуурустубаларын кэмигэр физиологическай чинчийэр үлэни оҥороллорун сүбэлиирэ. Борис Николаевич дьону кытта кэпсэтэригэр хаһан да кыыһырбат, куруук күлэн мичээрдии сылдьар этэ. Саҕалаабыт үлэтин тиһэҕэр тириэрдэр киһи буолан бииргэ үлэлиир дьонуттан эмиэ оннугу ирдиирэ. Ылыммыт сыалы-соругу булгуччу ситэрэри, бүтэрэри ирдиирэ. Бэйэтэ куруук харандаастаах кумааҕытын тута сылдьааччы. Уруһуйдуу, эскиз оҥоро, суруйа, көннөрө сылдьар идэлээҕэ.
Кини үөрэтэр-иитэр, чинчийэр үлэтин кэккэ оскуолалар учууталлара бэйэлэрин үлэлэригэр туһаммыттара.
“Орто Бүлүү көтөрдөрө” диэн кинигэни 1958 с. бэчээттэппитэ. Кини бу кинигэни биллэр-көстөр исписэлиистэртэн сүбэтэ-амата, улахан көмөтө суох, тус бэйэтин уонна кини үөрэппит оҕолорун чинчийиилэригэр олоҕуран суруйбута. Онон бу кинигэ кэлэктиибинэй үлэ түмүгэ диэн кинигэтин киирии тылыгар киэн туттан суруйар.
Кинигэ хайа күн, күн сирин көрүөҕүттэн ааҕааччылар, исписэлиистэр киэҥ биһирэбиллэрин ылыаҕын ылбыта. Дьиҥинэн этэр буоллахха, Уһук Илини уонна Сибиири чинчийбит Маак экспедициятын кэнниттэн Бүлүү бассейнын көтөрдөрүн Борис Николаевич курдук сиһилии, өр кэм устатыгар үөрэппит исписэлиис ити кэмҥэ суох этэ.
Саха сиригэр эрэ буолбакка бүтүн, Улуу Сэбиэскэй Союз биллиилээх учуонайдара бу кинигэни биһирээбиттэрэ. ССРС НА “Природа”, “Естествознание в школе”, сурунаалларыгар бэртээхэй рецензиялар бэчээттэммиттэрэ. РСФСР педагогическай наукаҕа Академиятын Президиума, 1957 с. ахсынньы ый 18 күнүгэр “Орто Бүлүү көтөрдөрө” диэн Б.Н.Андреев кинигэтигэр Ушинскай К.Д. аатынан бириэмийэни биэрбитэ.
Государственнай бириэмийэ лауреата, МГУ профессора, Н.А.Гладков суруйбута: “Книга представляет собой прекрасное краеведческое сочинение основанное на многолетней натуралистической работе. Мне известно, что натуралистические кружки, которые органзовал в школах Якутии являются одними из лучших школьных натуралистических кружков в нашей стране».
Ити кэмтэн ылата Б.Н.Андреев көннөрү чинчийээччи, натуралист эрэ быһыытынан буолбакка, сиппит-хоппут орнитолог быһыытынан специалистар, учуонайдар ортолоругар киэҥник биллибитэ. Бүтүн Союзтааҕы орнитологтар бастакы үс конференцияларыгар тиийэ ыҥырыллан кыттыбыта. Учуонайдары кытары быһаччы билсэр, сибээстэһэр кыахтаммыта. Ол түмүгэр үлэтин хайысхатын салгыы кэҥэтэр, хаачыстыбатын тупсарар кыахтаммыта.
“Бүлүү түбэтин көтөрдөрө” диэн иккис кинигэтин суруйарыгар Н.А.Гладков элбэхтик көмөлөспүтүн туһунан, Борис Николаевич истиҥник махтанан суруйбута. “Именно благодаря его чуткому и внимательному отношению я более или менее правильно смог приобщится к столь увлекательным занятиям по изучению милых и чудесных живых созданий – птиц и, быть может, стал иметь право называться орнитологом-любителем”.
Борис Николаевич итини сэргэ “Цветоводство в Якутии”, “Советы молодым таксидермистам” диэн бэртээхэй кинигэлэрин ааҕааччылар үрдүктүк сыаналаабыттара. Кини бары өттүнэн дэгиттэр талааннаах, үлэтэ суох биир да мүнүүтэни тэһийэн-тулуйан олорбот, бэйэтин билиитин-көрүүтүн, кыаҕын куруутун үрдэтэ сатыы сылдьар дьикти дьоҕурдааҕа. Нуучча уонна саха тылларын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэрэ. Аан дойду хамныыр-харамайдарын ааттара наукаҕа латынь омук тылынан суруллалларын иһин латынь тылын үөрэппитэ. Олус бэркэ уруһуйдуура, энтузиаст орнитолог, кыраайы үөрэтээччи, учуутал, суруйааччы, айанньыт быһыытынан киэҥник биллибитэ.
Бүлүүчээн оскуолатыгар үлэлии олорон 1966 с. үөрэнээччилэрин кытта саамай уһун сындылҕаннаах айаҥҥа сылдьыбыта. Бүлүү өрүс бүтэр уһугун хамныыр-харамайын үөрэтэр соруктаах Красноярскай кыраай, Эвенкийскэй национальнай уокурук территориятыгар тиийэн Сүлүндэ күөллэрин хамныыр-харамайын үөрэппитэ, чинчийбитэ. Дьэһиэй сахаларыныын алтыспыта. Кини кыраныысса таһыгар Индия, Куба, Монголия курдук оччолорго мэнээк киһи тиийбэт сирдэригэр тиийтэлээн араас экспонаттары аҕалтаабыта билигин Айылҕа музейын сэдэх дьикти экспонаттара буолан тураллар.
Борис Николаевич дойду бөдөҥ музейдарын кэрийэн, кинилэр үлэлэрин опытын, дьоҥҥо-сэргэҕэ экспонаттары көрдөрөр искусстволарын, эстетическэй, художественнай таһымнарын чинчийэн үөрэтэрэ. Ленинград, МГУ зоологическай музейдарын, Дарвин музейын ССРС НА Киевтээҕи, Казахстаннааҕы музейдарын кытта куруук быстыбат сибээстээҕэ. Аан дойдуга биллиилээх, аатырбыт таксидермист Д.Я. Федуловка үөрэммитэ. Ити барыта аат курдук аатырбыт, дойду курдук сураҕырбыт айылҕа музейын тэрийэригэр улахан көмө-төһүү буолбута.
1967 сыл күһүнүттэн саҕалаан Элгээйи нэһилиэгэр орто оскуола иһинэн Айылҕа түмэлин тэрийэр туһунан быһаарыныы ылынан күргүөмнээх үлэ саҕаламмыта. Уонна 1971 сыл күһүнүгэр түмэл көрөөччүлэргэ аанын арыйбыта. Сунтаардааҕы архив докумуоннарын үөрэтэ сылдьан Борис Андреев атырдьах ыйын 27 күнүгэр 1971 сыллаахха ыытыллыбыт Атырдьах ыйдааҕы учууталлар уонна общественность мунньаҕын протокола көстүбүтэ. Ол сурук «Постановления, протоколы и другие документы за 1971 год” отдела народного образования, 38-с №-дээх фонда, 1 опись, 177 №-дээх дьыалатыгар 48 страницаҕа баар. Онно хайдах суруллубутунан суруйабыт:
«Андреев Б.Н. Эльгяйская средняя школа. Намечаем открыть музей в конце октября-сентябре сего года. Начали музей – свой 4 года тому назад. Наш музей богат – районными, внерайонными, союзными материалами. Они показываются отдельно друг от друга. Отдельно показываются: природы Зон тундры, тайги, тропических зон, степей и т.д. Имеются экспонаты богатые, чучелы, живой животный мир: тигры, леопарды и т.д. Много посетителей бывают, они оставляют хорошие замечания.
Почему? Какая польза музея? Хорошо формируются биологические знания – показать натуральный объект, мир, имеет большой эффект, чем словесное объяснения – разобрать биологический мир.
Для создания музея 4 года – это мало, работа продолжается. Думаем со-временем будет богатый музей. Чтобы найти такие материалы возлагаем большой труд, израсходуется энергия, сами съездим, организуем экспедицию в Киргизию, Алма-Ату, Казахстан, в Южную Украину, в Москву и т.д.
Помогают родители – они 30 % проезда оплачивают сами. Большую поддержку оказывают профсоюзы, районные, республиканские организации.
Советуем: организовать в школах музеи, надо работать сверх основных обязанностей. Это будет помогать всестороннему развитию молодого поколения». Бу соругу биһиги билиҥҥи кэлэктиип уһун кэмнээх ыраах сыаллаах сорукпут курдук ылынабыт.
Борис Николаевич үтүө аатын үйэтитэн 1990 сылтан Андреевскай педагогическай ааҕыылар үбүлүөйдээх сылларыгар 5 сыл буола-буола ыытыллаллар. Быйыл 8-с педагогическай ааҕыылары, сааскы каникул кэмигэр, Дьокуускай куоракка, 3-с төгүлүн ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи экологическай пуорум чэрчитинэн ыытарга былааннана сылдьабыт. Ону тэҥэ Борис Николаевич Андреев уруһуйдарын Тойбохой, Кутана түмэллэригэр түмэн быыстапка тэрийиэхтээхпит.
Айылҕаттан айдарыылаах, ис дууһатыттан көтөрдөрү үөрэтэрин сөбүлүүр чинчийээччи орнитолог туйаҕын хатаран, билигин үөрэнээччилэрбит эмиэ орнитология хайысхатыгар кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Ол курдук, Элгээйи орто оскуолатын 6-с кылааһын үөрэнээччитэ Никита Никитин, отой кыра сааһыттан көтөрдөрү үөрэтэн, элбэх дьону көтөрдөр саҥаларын бу баардыы үтүктэн соһутар, сөхтөрөр ураты талааннаах үөрэнээччилээхпит. Элгээйи орто оскуолатын 3-с кылааһын үөрэнээччитэ Максим Петров — энтомология, 2-с кылаас үөрэнээчитэ Игорь Постников – бройлер кууруссалары, 10-с кылаас үөрэнээччитэ, Элгээйибит биир биллэр блогера Айаан Петров “Дьиэтээҕи кууруссаны иитии” диэн үлэлэрэ үрдүк сыанабылы ыллылар. Кинилэри эбии үөрэхтээһин педагога Сардана Герасимова салайар, такайар.
Быйыл тохсунньу ыйга ыытыллыбыт В.П.Ларионов аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи «Инникигэ хардыы» научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ оҕолорбут үрдүк ситиһиилээхтик кыттан кэллилэр. Ол курдук Никита Никитин «Выращивание утят в домашних условиях» үлэтинэн 2-с истиэпэннээх Дипломант (сал. С.М.Герасимова). Элгээйи орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ Аэлита Никанорова «Обучающие гиды» по залам Эльгяйского музея природы для изучения многообразия жизни на земле» үлэтинэн, «Музееведение» секцияҕа кыттан, 1-кы истиэпэннээх Дипломант (сал.Н.П.Иванова). Элгээйи орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ Валемир Егоров «Создание пластилиновых скульптур известных персонажей», «Искусствоведение и творческие индустрии» секцияҕа 3-с истиэпэннээх Дипломант (сал. С.Н.Прокопьева, А.З.Егорова). Валя Иванова, Элгээйи оскуолатын 11-с кыл. үөрэнээччитэ (сал. С.Л.Алексеева, А.С.Иванова), Никита Никитин, Элгээйи орто оскуолатын 6-с кыл. үөрэнээччитэ (сал. С.М.Герасимова) Малая Академия наук чилиэн-корреспонденнара буолары ситиспиттэрэ.
Билиҥҥи кэмҥэ түмэлбитигэр 4 хайысханан (естественно-научнай, художественнай, туристко-краеведческай, спортивнай) 242 оҕону эбии үөрэх куруһуоктарынан үөрэтэбит. Дьоҕурдаах оҕолорбут сылтан сыл сайдан, бэйэлэрин сатабылларын, үөрүйэхтэрин көрдөрөн биһигини үөрдэллэр уонна Борис Николаевич үтүө аатын, кини хаалларбыт нэһилиэстибэтин салҕыахтара диэн бигэ эрэллээхпит.
Кюнняй КИРИЛЛИНА,
эбии үөрэхтээһин педагога