Сэрии толоонугар
Эһиил Аҕа дойду сэриитэ Улуу Кыайыынан түмүктэммитэ 80 сыла буолар. Хас биирдии ыалы тымныы тыынынан хаарыйбыта, ааспат-арахпат ыар аһыыны, сырҕан бааһы хаалларбыт бу ынырыктаах сэрии туһунан өйдөбүл көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сүтүө суоҕа.
Сэрии унньуктаах уһун суолун быарынан сыылбыт, атаҕынан кээмэйдээбит, буулдьа-буорах ортотунан ааспыт кырдьаҕас саллаат сэрии бааһын этигэр-сиинигэр, сүрэҕэр-быарыгар, дууһатыгар илдьэ сылдьар. Көччөх гынан көтүппүт көмүс чыычааҕын кыргыһыы хонуутугар сүтэрбит ийэ барахсан орто дойдуга олорорун тухары сэрии бааһа ыар сүгэһэр буолар. Эргиллибэтэх тапталыгар эрэмньитин сүтэрбэтэх, охтубут саллаат олоҕун салгыыр оҕотун сүһүөҕэр туруорар туһугар күнү түүнү ыпсаран ыарахан үлэҕэ миккиллибит, эдэр бэйэтэ, эмээхсин буолбут «саллаат огдооботугар» сэрии оспот бааһа иҥэ сылдьар. Аҕа тапталын билбэтэх, тулаайах буолуу дьылҕатын, тоҥору-аччыктыыры толору амсайбыт сэрии тулаайаҕар сэрии оспот бааһа билиҥҥэ диэри сүрэх-быар ыарыыта буолар..
Бастакы хомуур атырдьах ыйын 30 күнүгэр буолбута. Эдэр кыанар уолаттар, ыал аҕалара, бары туруу үлэһит дьон ыҥырыллыбыттара. Бүлүү уута кыра буолан, Сунтаар оройуонуттан 800-чэкэ буолан, балаҕан ыйын 5 күнүгэр сатыы Туруктаҕа (Ленскэйгэ) барбыттара. Онтон борокуотунан Иркутскайга тиийбиттэрэ. Олор истэригэр Арыылаах нэһилиэгиттэн 20 киһи: сэрии бүтүөр диэри сылдьыбыт Иванов Павел Алексеевич, Павлов Николай Васильевич-Ньукуус, Бочугуров Петр Данилович уо.д.а. бааллара. «Ньиэмэс хотуо, онуоха диэри күрээн хаалыаҕыҥ, сир-дойду иэнэ киэҥ!» диэччилэр бааллара үһү. Онуоха Ньукуус: «Иирдигит дуо, күрээн ханна тиийээри, син биир тутуллан хаайыыга сытыйыаххыт, онон дьон барар сиригэр барыаҕыҥ», – диэн саба саҥарбыт. Онон ким да күрээбэтэх…
Арыылаах нэһилиэгин холкуостарыттан Аҕа дойду сэриитигэр 181 киһи ийэ дойдуларын көмүскүү барбыта. Онтон 83 эрэ буойун төрөөбүт дойдутугар төннөн кэлбитэ, 98 буойун кыргыһыы толоонугар олоҕун толук уурбута.
Аҕа дойду сэриитин саҕана, 1941 с. Арыылаах нэһилиэгэ 4 холкуоһунан арахсан, түөлбэнэн үлэлээбитэ. «Кыһыл былаах» холкуос – Бакамдаҕа, «III Пятилетка» – Сымалаахха, «Трудовой» – Айахха, «Сталин суола» – Тыһакыыска. «Кыһыл былаах» холкуостан барыта 20 киһи барбытыттан 9 буойун сэрии толоонугар тыыннарын толук биэрэн охтубута. «Трудовойтан» барыта 16 киһи барбытыттан, 7 фронтовик Ийэ дойдутун туһугар дьоруойдуу охтубута.
Арыылаах нэһилиэгэ тыылга
Биһиги нэһилиэкпит дьоно-сэргэтэ эмиэ кыайыы туһа диэн бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэрэ, бэйэлэрэ хам аччык сылдьан оборона пуондугар эти, арыыны, бурдугу, балыгы, түүлээҕи, ичигэс таҥаһы, харчыны биэрбиттэрэ. «Трудовой» холкуос оройуоҥҥа бастыҥ үлэлээҕинэн биллибитэ.
Саха АССР 20 сыллаах үбүлүөйүн Бочуотун кинигэтигэр үрдүк ситиһиилэрин иһин 1942 с. оройуонтан 5 киһи, ол иһигэр «Трудовой» холкуос УТФ сэбиэдиссэйэ Данилов А.И., киллэриллибиттэр. 1942 с. балаҕан ыйын 5 күнүгэр «Трудовой» колхуостан ыанньыксыт Ксения Федорова оройуон Бочуотун дуоскатыгар көрдөрүүгэ таһаарыллыбыт. Кини 1938 с. ыанньыксыттаабыт. Хас ынаҕын аайыттан 800 кг оннугар 876 кг үүтү ыабыт. Оройуон орто көрдөрүүтэ 1948 с. – 663 кг., 1950 с. 414 кг буоллаҕына, Ксения Ивановна көрдөрүүтэ чахчы чаҕылхай буолан, Бүтүн Союзтааҕы уонна Саха АССР тыатын хаһаайыстыбатын быыстапкаларыгар кытыннаҕа.
Данилова Е.И. үүт ыамын былаанын сылын аайы аһара толорор. 1943 с. САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта.
«Эдэр ыанньыксыт Данилова М.И. 1944 с. 10 ынаҕы көрдө, 10 ньирэйэ сууккаҕа 360 грамм эбиллэллэр. Эбии төлөбүргэ 6 кг эти, 2,5 кг арыыны ылла. 1944 с. холкуос сүөһү иитиитин былаанын 112,3%, үүт ыамын былаанын 102,5% толордо» диэн оччотооҕу докумуоҥҥа суруллан харалла сытар.
Кыһыл армеецтар оҕолоругар көмөлөһөн, Арыылаах нэһилиэгин 3 холкуоһа үөскээбит ыарахан балаһыанньаны учуоттаан, холкуос интэринээтин 1943 c. аһан үлэлэтэргэ быһаарыммыттар. Интэринээккэ саамай наадыйар 15 үөрэнээччи ылыллыбыт.
1942 с. оборона пуондатыгар балыктыыр 98 киһилээх балыксыттар Нэнэкэтээҕи биригээдэлэрин улахан тэрийэр дьоҕурдаах, үрдүк аптарытыаттаах кыһыл бартыһаан Елиферий Павлов салайбыта. 4 муҥханы күҥҥэ иккилиитэ түһэрэн, сыралаһан үлэлээннэр ахсынньы 10 күнүгэр 4 туонна 326 кг талыы собону ылбыттар. 4-с кыбаартал былаанын 107% эбэтэр 38,4 туонна оннугар 41 туонна 326 кг. туттаран, былааннарын аһарбыттар
Сунтаар оройуонун үлэһиттэригэр Арыылаах толорута суох оскуолатын үөрэнээччилэрэ уонна үлэһиттэрэ «Советскай Саха сирэ» самолеттар эскадрильяларын үбүлүүргэ көхтөөхтүк кыттыаҕыҥ диэн ыҥырыыны ылыммыттарын туһунан оройуон хаһыатыгар оскуола дириэктэрэ Иван Трифонов суруйуута 10.12.1942 с. бэчээттэммит. Ыҥырыытын дьыаланан бигэргэтэн, оскуола кэлэктиибэ тута 640 солк. киллэрбит. Ыҥырыыны өйөөн нэһилиэк 26 актыбыыһа 500 солк., сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Т.И. Алексеева 40 солк., «Кыһыл былаах» холкуос бэрэссэдээтэлэ Петр Федоров 30 солк., оскуола дириэктэрэ И.Г. Трифонов 20 солк. самолет тутуутугар анаан биэрбиттэр.
1943 с. Арыылаах нэһилиэгин сулууспалаахтара уонна колхуостаахтара 3730 солк. суумалаах 60 устуука бэлэҕи оҥорон, сэриилэһэр Кыһыл аармыйа байыастарыгар ыыппыттар, «Советская Якутия» диэн танковай колонна тутуутугар 1000 солк., всеобуч подразделениета 700 солк. биэрбиттэр.
Арыылаах оскуолата сэрии сылларыгар
Арыылаахха маҥнайгы оскуола 1931-32 үѳрэх сылыгар аhыллыбыт. 1937-1938 сылтан оскуола 7 кылаастаммыт. 1944-45 сс. учуутал тиийбэтиттэн тѳттѳрү начальнай оскуола буолбут.
1941 с. балаҕан ыйыгар Федор Яковлев учууталлаан иhэн сэриигэ ыҥырыллан барбыта, ол онтон эргиллибэтэҕэ.
1941-42 үѳрэх сылыгар үѳрэнээччилэр оборона пуондугар элбэх ичигэс таҥаhы, куобах тириитин, хаарбах тимири хомуйбуттара, субуотунньуктаан элбэх суумалаах үбү киллэрбиттэрэ. Оскуола материальнай ѳттүнэн бѳҕѳргүүрүгэр завхоз Афанасий Захаров үчүгэйдик үлэлиирэ. Yѳрэххэ Тойбохой оскуолатын кытта куоталаhарбыт уонна академбой тэрийэрбит. Онно үксүн арыылаахтар бастаан үѳрдэллэрэ.
1942 с. кыhыныгар оскуолаҕа байыаннай всеобуч үлэлээбитэ. Ону учууталлар салайбыттара. Тѳhѳ да үѳрэх тэрилэ, учебник тиийбэттэрин үрдүнэн үѳрэнээччилэр олус кыhанан үѳрэнэллэрэ. Үѳрэх ударниктара баар буолаллара. Олус кѳхтѳѳхтүк, сүрэхтээхтик үѳрэнэллэрэ, бэрээдэги кэhии суох буолара. Эмиэ ити сыл бэс ыйыгар учууталлар Николаев Афанасий Федорович (Арыылаах уола, биолог), Федотов Тарас Тимофеевич (Бүлүү уола) уонна завхоз Захаров Афанасий Михайлович сэриигэ ыҥырыллан барбыттара. Олортон Захаров эрэ баас ылан дойдутугар тѳннүбүтэ. Мин 1942 сыл от ыйын 16 күнүгэр Дьаархан оскуолатыгар анаммытым. Оскуола дьыалатын учуутал Яковлев Алексей Иннокентьевичка туттарбытым.
Саха АССР Yтүѳлээх учуутала,
Г.А.Колесников, 1979 с.
Хоргуйуу баара дуо?
Кыһайбыт курдук сэрии сылларыгар кураан түһэн, кураан аргыһа аһыҥа ыһан, от-бурдук үүммэккэ, аччыктааһын саҕаламмыта. Бу ыар дьылларга саха дьоно элбэх кыһалҕаны көрсүбүтэ, оччотооҕу дьон тулуурдара бэрт буолан, олох туһугар охсуһан, тыыннаах ортохторо диэн сөҕөҕүн эрэ. Атын сиргэ дьон хоргуйан, аччыктаан өлүүлэрэ кэмэ суох элбэх этэ диэн суруйаллар. Оттон биһиэхэ хайдах этэй? 1940 с. Арыылаах нэһилиэгэр 1488 төбө сүөһү баар эбит буоллаҕына, 1942 с. 866 төбө буолбута, ол аата 680-чанан көҕүрээбитэ. Байыаннай нолуок, оһох нолуога, сойуомнар ыал сүөһүтүн эспиттэрэ.
Арыылаах нэһилиэгин колхуостара үлэлиир дьоҥҥо бурдугу, бурдук атаҕын, ынах иһин, төбөтүн, туйаҕын нэрээттээн биэрэллэрэ. Ону таһынан биэ ыан кымыстыыллара, нуорманан түҥэтэллэрэ. Пиэрмэ ахсын сэппэрээтэр үүтүнэн иэдьэгэй, суорат оҥороллоро, ону дьоҥҥо түҥэтэллэрэ. Кымыһы, суораты, иэдьэгэйи оҕолор пиэрмэттэн оҕуһунан таһаллара. Маннык дьаһал абыраабыта. Ону тэҥэ ол кытаанах дьылларга куобах мэнээгэ буолбута. Хоргуйуу улахана буолуоҕун куобах быыһаабыта диэтэххэ, омуннааһын буолбат. Кэлин күөллэр уолан, куйуурдуур этилэр.
Арҕаа сэрии уота күүдэпчилэнэр, манна кураан, аһыҥа оту-маһы уотунан салыыр, хотон кураанах, аһыырга ас суох. Маннык балаһыанньаҕа олорон, кыаммат өттө мөлтөөн, ыран-быстан, хоргуйууга ылларан барбыттара. Үчүгэй салайааччылаах, кыанар колхуостарга хоргуйан өлүү тахсыбатаҕа. Холобур, ”Трудовой” колхуоска бурдуктара үүнэрэ бэрт буолан уонна бэрэссэдээтэллэрэ А.И.Данилов уора-көстө аһата олорбут буолан, дьон өлбөтөҕө.
Сэрии тулаайахтарын үйэтитии
Арыылаах нэһилиэгэр 7 сэрии тулаайаҕа олорор: Игнатьева Татьяна Алексеевна-1, Игнатьев Николай Иванович, Игнатьева Татьяна Алексеевна-Күннээх, Петрова Луиза Григорьевна, Никитин Егор Яковлевич, Никитина Мария Куприяновна, Данилова Евдокия Ивановна.
«Сэрии тулаайахтара аччыктааһыны, тоҥууну-хатыыны, араас кытаанахтары бэрт эрэйинэн туораабыттара. Ийэлэрэ өлүү лэппиэскэлэрин бэйэлэр сиэбэккэ оҕолоругар аҕалар этилэр. Сорохтор интэринээккэ олорон тууһа суох сылгы оһоҕоһо, тыҥата буспутун сииллэрэ. Үгүстэрэ ийэлэрэ хоһуун буолан тыыннаах хаалбыттара» диэн ахтыыларга суруйбуттар.
«Сунтаар сонуннара» хаһыат 20.03.2003 с. күнүнээҕи нүөмэригэр Уһун Күөл олохтооҕо, субай сүөһү көрүүтүн маастара Николай Игнатьев «Сэрии тулаайахтарыгар ыҥырыы сурук» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Элбэх сэрии тулаайаҕа ону өйөөн улуус, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар бэйэлэрин санааларын аһаҕастык эппиттэрэ. Кинилэр туруорсар боппуруостара – 1939- 1940 сс. сылларга төрүөх сэрии тулаайахтарын Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылаахтарын кытта тэҥҥэ тутуу.
Николай Иванович ыҥырыытын Саха Бырабыыталыстыбата өйөөн, өрөгөйдөөх Кыайыы 60 сылыгар аҕалара сэриигэ баран өлбүттэргэ «сэрии тулаайаҕа» диэн дастабырыанньаны үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарбыта. Аҕаларбыт сэриигэ тыыннарын таах толук уурбатахтара дии санаан, Уһун Күөлгэ саҥа аһыллыбыт искибиэргэ «Сэрии тулаайахтара» диэн өйдөбүнньүк бэлиэ оҥоруохха диэн Николай Игнатьев этии киллэрбитин, нэhилиэк баhылыга Николай Егоров уонна нэhилиэккэ олорор сэрии тулаайахтара өйөөн, 2005 с. бэс ыйыгар сэрии толоонугар охтубут буойуттар оҕолоро, сиэннэрэ мустан өйдөбүнньүк бэлиэ аспыттара.
«Үйэ саас тухары кэлэр көлүөнэҕэ өйдөбүнньүк буолан туруо» диэн суостаах сэрии тулаайахтара бэйэлэрин санааларын тиэрдибиттэрэ. Өйдөбүнньүк бэлиэ тулатыгар сибэкки ыhан, «аҕаларбыт дууhалара сылаанньыйдаҕа» диэн алгыс тылы эппиттэрэ.