Олунньу 3 күнэ. Ил Дархан дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыагынан тутуллан, былырыын бу күн аһыллыбыт онкология киинин биир сыллаах үлэтин түмүгүн көрдө. Кэлэктииби уонна манна быраактыка бара сылдьар, атын дойду устудьуоннарын кытта көрүстэ. Эбийиэги аныгы мэдиссиинэ тэрилинэн таҥан, анаан каадырдары бэлэмнээн, уустук эппэрээсийэлэри оҥорорго кыах үөскээн, саҥа киин Уһук Илиҥҥэ эрэ буолбакка, дойдуга биир бастыҥ киин буоларын бэлиэтээтэ. 25 тыһ. кв. м. иэннээх дьиэҕэ симиэнэҕэ 210 киһи көрдөрүнэр, 225 куойкалаах. 2024 сылга 4,5 тыһ. эпэрээссийэни оҥорбуттар, бу 2023 сылтан 60%-нан элбэх. Былырыыҥҥытааҕар 14,8% элбэх 8 тыһ. тахса эндоскопическай чинчийии ыытыллыбыт. Аан бастаан ангиограбы туһанан 384 эпэрээссийэ оҥоһуллубут. Уопсайынан үрдүк технологиялаах эпэрээссийэ ахсаана 73% эбиллибит.
Олунньу 3 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан дьаһалтатын уонна Бырабыыталыстыба салалтатын кытары былаанныыр мунньаҕар саҥа федеральнай инспиэктэри билиһиннэрдэ. Бу дуоһунаска Денис Диких анаммыт. Кини Амур уобалаһыгар уонна Хабаровскай кыраайга үлэлээбитин, Уһук Илин уратыларын Ил Дархан бэлиэтээтэ. Итиэннэ Айсен Николаев ситэриилээх былаас үлэтин ааспыт сыллааҕы отчуоттарын улуустарга ыытыыга, дойду Бырабыыталыстыбата саҥа ылыммыт быһаарыыларын олоххо киллэрэргэ соруктары туруорда. Ол курдук, олунньу 1 күнүттэн 40-тан тахса социальнай төлөбүр, пособие уонна кэмпэнсээссийэ 9,5%-нан улаатта. Кулун тутартан ийэ хапытаалынан эскроу-счеттары туһанан, чааһынай дьиэлэри тутуохха сөп буолар.
Олунньу 4 күнэ. Ил Дархан Нерюнгрига үлэлээтэ. «Эльгауголь» хампаанньа 2024 сыллааҕы үлэтин түмүгүн уонна быйылгы былааннарын көрдө. Ааспыт сылга 28,6 мөл. туонна чох хостоммут. Айсен Николаев чох хостуур бөдөҥ тэрилтэлэр, ол иһигэр «Эльгауголь» хампаанньа, дьаныардаах үлэлэрин түмүгэр Саха сирэ аан бастакытын чох хостооһунугар дойду үрдүнэн иккис миэстэҕэ тахсыбытын эттэ. Хампаанньа акционердара фабрикалар, Чуумпу океаннааҕы тимир суол тутууларыгар улахан инвестициялары киллэрбиттэрин, кылгас кэм иһигэр күүстээх бырамыысыланнай тирэх оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. 2025 сылга комплекс уопсай кыамтата сылга 38,5 мөл. туоннаҕа тиийэ улаатыаҕа.
Айсен Николаев оройуоннааҕы киин балыыһа үлэтин көрдө. Быйыл түөрт эбийиэги саҥардар соругу туруорда. Билигин дьахталлар доруобуйаларын көрөр эбийиэккэ үлэ түмүктэнэн эрэр. Эбийиэги кулун тутарга туттарар былааннаахтар. Түннүктэрэ туруоруллубуттар, истиэнэлэрэ, кырыыһата оҥоһуллубут, тулата аспаалламмыт. Аны сибээс ситимин үлэтэ, кырааскалааһын ыытыллыаҕа. Атырдьах ыйыгар «А» эмтиир блок дьиэтэ өрөмүөннэнэн бүтүөхтээх. Ахсынньыга КВД уонна акушер куорпуһа үлэҕэ киллэриллиэҕэ. Быйыл өссө «В» эмтиир блокка үлэ эмиэ түмүктэниэҕэ. Аныгыскы сылга эбийиэк мэдиссиинэ саҥа тэрилинэн хааччыллыахтаах.
Ил Дархан Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэниигэ анаан мунньаҕы ыытта. Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии кэнники сылларга тэрийэр кэмитиэт былааннаах үлэтинэн үрдүк таһымҥа ыытылларын, бүддьүөттэн үп кэмигэр бэриллибитин, тэрээһин кыраапыгынан барарын бэлиэтээтэ. Ыһыах дьоҥҥо-сэргэҕэ анаан оҥоһулларын, онон олохтоохтор бэлэмнэнии үлэтигэр бары көхтөөхтүк кыттыахтаахтарын бэлиэтээтэ. Сүрүн былаһаакка — «Амикан» паарка ыһыах бүппүтүн да кэнниттэн дьон сынньанар сиринэн буолуоҕа. От ыйын 4-5 күннэригэр ыытыллар ыһыах Нерюнгри куорат төрүттэммитэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр ананар.
Олунньу 5 күнэ. Ил Дархан «Мээрдэр оскуолалара» муниципальнай салайар каадыр эрэсиэрбэтин сайыннарар бырагыраама кыттыылаахтарын кытта көрүстэ. Үһүс бөлөххө 80 киһи үөрэнэр, олортон 74 киһи өрөспүүбүлүкэҕэ кэллэ. Саха сириттэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов уонна Хаҥалас улууһун 1-кы Малдьаҕар нэһилиэгин баһылыга Айталина Васильева бааллар. Айсен Николаев кыттааччыларга дойду саамай улахан эрэгийиэнин уратытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын билиһиннэрдэ. 2018 сылтан 2024 сылга диэри 390 саҥа социальнай эбийиэги тутуллубутун: 74 оскуола, 81 уһуйаа, 104 — доруобуйа харыстабылын, 67 – култуура, 49 – успуорт, 8 – социальнай хааччыйыы эбийиэктэрин кэпсээтэ. Истээччилэр Ил Дархаҥҥа сэҥээрэр ыйытыыларын биэрдилэр. Киин сир куораттарын мээрдэрэ ордук Саха сиригэр кинематография сайдыытын туһунан сэргээтилэр.
Олунньу 6 күнэ. Ил Дархан тыллары сайыннарар сэбиэт мунньаҕын ыытта. Судаарыстыбаннай уонна өрөспүүбүлүкэ официальнай тылларын чөл хаалларар уонна сайыннарар судаарыстыбаннай бырагыраама үбүлээһинэ 2022 сыллаахха 56 мөл. солк. тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, 2023 сылтан ылата 100 мөл. солк. диэри үрдээбитин туһунан эттэ. Үбүлээһин үрдүөҕүттэн элбэх бырайыагы олоххо киллэрбиттэр. Айсен Николаев оҕолору төрөөбүт тылларыгар сыһыарыыга көдьүүстээх үлэни ыытар сорук турарын бэлиэтээтэ. Киэҥник тарҕанар контент баар буолуохтаах уонна манан оскуола, дьиэ кэргэн, судаарыстыба, биисинэс бары дьарыктаныахтаахтар диэтэ. Туһааннаах министиэристибэҕэ төрөөбүт тылынан үөрэтэр кылаас ахсаанын эбиллиитин уонна 2030 сылга диэри муниципальнай тэриллиилэргэ төрөөбүт тыл эйгэтин тэрийии хаачыстыбатын сыаналааһын көрдөрүүтүн чопчулуурга сорудахтаата. Үөрэх федеральнай стандарка сөп түбэһиннэрэн төрөөбүт тылынан үөрэх кинигэтин оҥорууга ылсалларыгар, оскуола бибилэтиэкэлэрин, төрөөбүт тылларынан тахсар кинигэлэринэн хааччыйарга сорудах биэрдэ. Педагогтар уонна уопсастыбаннас киэҥ араҥата кыттыылаах саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи III сийиэһин быйылгы сылга ыытарга дьаһайда. Тыа сирин, куорат бибилэтиэкэлэригэр төрөөбүт тылларынан оҕо ааҕыытын киэҥник тарҕатар уонна сырдатар, иитэр, тыл, этнокултуура эйгэтин кииннэрин тэрийэргэ этии киллэрдэ. Ураты болҕомтону тыа сирдэригэр төрөөбүт тылга сыһыарар сайыҥҥы лааҕырдары тэрийиигэ уурарга ыйда.
Олунньу 6 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга хомунаалынай комплекс тэрилтэлэригэр субсидия улаатыытын тохтотууга дьаһаллар былааннарын ырытан оҥорор оробуочай бөлөх мунньаҕын ыытта. Маннык бөлөх Ил Дархан дьаһалынан бу сыл саҥатыгар тэриллибитэ. Онно норуот дьокутааттара, бырабыыталыстыба, тустаах тэрилтэлэр, ресурсанан хааччыйар тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэрэ. Судаарыстыбаннай сыана бэлиитикэтин кэмитиэтин чахчытынан, кэнники 5 сылга хомунаалынай комплекс тэрилтэлэригэр субсидия 24,3 млрд солк. улааппыт. Айсен Николаев субсидия улаатыытын тохтотор эрэ буолбакка, баар сыанаҕа тэҥнээн түһэрэр сорук турарын бэлиэтээтэ.
«Билигин Саха сиригэр хомунаалынай комплекс тэрилтэлэригэр көрүллэр субсидия кээмэйэ 50 млрд солк. тэҥнэһэр. Тэҥнээн көрдөххө, сорох субъектар бүддьүөттэриттэн быдан улахан. Аҥардас үс сыл иһигэр тарыып араастаһыытыгар субсидия 15-18 млрд. тиийэ улааппыт. Биһиги бу боппуруоһунан күүскэ ылсан үлэлиэхпитин наада. 2028 сылга хомунаалынай комплекс тэрилтэлэрин субсидията 2024 сыллааҕы таһымыттан үрдээбэккэ, 2030 сылга тэҥнээтэххэ ол кэминээҕи сыана тарыыбыттан 10 %-тан итэҕэһэ суох кээмэйигэр тиийэ түһүөхтээх», – диэтэ кини. Ил Дархан хомунаалынай комплекс тэрилтэлэригэр субсидия өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көмүскэнэр ыстатыйатыгар хааларын уонна ити сыалга туруоруллубут үп-харчы атын ыстатыйаларга барыа суохтааҕын бэлиэтээтэ.
Олунньу 6 күнэ. Ил Дархан «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы кэмитиэт бэрэсидьиэнинэн иккистээн талыллыбыт Владимир Максимовы кытта көрүстэ, эҕэрдэлээтэ уонна кинилиин үлэ инники былааннарын ырыттылар. Айсен Николаев ааспыт сылга үрдүк таһымҥа ыытыллыбыт «Азия оҕолоро» оонньуу Азия континеныгар, аан дойдуга оҕолорго спорт сүрүн тэрээһининэн буолан, 2 тыһ. тахса эдэр спортсмен 24 дойдуттан кыттыбытын бэлиэтээтэ. 2026 сылга Кыргызстаҥҥа саҥа бырайыак — «Азия оҕолоро» уулусса оонньуулара ыытыллыахтара.
Олунньу 6 күнэ. Айсен Николаев Госдуума дьокутаата Федот Тумусовы кытта көрсөн, доруобуйа харыстабылын уонна национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин дьүүллэстилэр. «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыак чэрчитинэн Саха сиригэр 2025 сылга 8 эбийиэк тутуллара былааннанар: Амма сэлиэнньэтигэр поликлиника, Бүлүү уонна Ньурба куораттарыгар, Нам улууһун Нам сэлиэнньэтигэр уонна Үөһээ Бүлүү Үөдүгэй нэһилиэгэр эмтиир куорпустар, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр балыыһа комплекса, Кэбээйи улууһун Сангаар бөһүөлэгэр поликлиника, Аллараа Бэстээххэ учаастактааҕы балыыһалар. Ону сэргэ саҥа национальнай бырайыактар чэрчилэринэн үлэ тутаах хайысхаларын туһунан кэпсэттилэр.
Олунньу 6 күнэ. Айсен Николаев анал байыаннай дьайыы кыттыылааҕын ийэтэ, волонтер Светлана Диодорованы-Лаврентьеваны кытта көрүстэ уонна байыаннай сулууспалаахтар төрөппүттэрин волонтерскай үлэлэрин туһунан кэпсэттилэр. «Билигин төрөппүттэр инники кирбиигэ сылдьар уонна байыаннай госпиталларга эмтэнэ сытар уолаттарыгар көмөлөһөөрү түмсэллэр. Эһиги өйөбүлгүт кинилэргэ да, биһиэхэ барбытыгар да улахан суолталаах. Үлэҕит-хамнаскыт, өйөбүлгүт Кыайыыны чугаһатар, байыастар санааларын көтөҕөр», — диэтэ Ил Дархан.
Маны тэҥэ байыастар чугас дьонноругар судаарыстыбанай уонна муниципальнай архыыптарга байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын докумуоннарын хомуйууга үлэлэрин иһин махталын тиэртэ. Санатар буоллахха, билигин Саха сирин олохтоохторо анал байыаннай дьайыыга кыттыыларын туһунан докумуоннары, хаартыскалары, суруктары, киниискэлэри, күннүктэри, ахтыылары, ырыалары, хоһооннору, уруһуйдары, ыстатыйалары Национальнай архыыпка бастайааннай хараллыыга туттарыахха сөп.
Олунньу 6 күнэ. Национальнай уус-уран түмэлгэ «Стихия» диэн ааттаах Арассыыйа академига, үтүөлээх худуоһунньуга, Бурятия норуодунай худуоһунньуга Даши Намдаков үлэлэринэн быыстапката аһылынна. Быыстапкаҕа Дьокуускайга Даши Бальжимаевич бэйэтинэн кэллэ. Скульпторы Ил Дархан Айсен Николаев көрүстэ. «Норуотун, бүтүн Арассыыйаны аан дойдуга аатырдыбыт биллиилээх худуоһунньук, скульптор, ювелир, график, дизайнер үлэлэрэ ураты угуйар күүстээхтэр», — диэтэ Айсен Николаев уонна Ил Дархан грамотатын туттарда.
Даши Намдаков бастакы персональнай быыстапкатын 2000 сыллаахха Иркутскайга оҥорбут. Үйэ чиэппэрэ буолан баран, кини бастакы быыстапката Дьокуускайга аһылынна. Маны кини өр кэтэспит түгэнэ, дьэ, үүммүтүнэн олус долгуйбутун, култуурабыт, төрдүбүт-ууспут биир ситимнээҕин туһунан үллэһиннэ. Кинини Красноярскайга институкка саха биллэр скульптора Эдуард Иннокентьевич Пахомов үөрэппит, скульптураҕа ыарахан матырыйаалы ис тыынныырга, иэйиилээх оҥорорго үөрэппит, улахан сабыдыаллаабыт учууталын дойдутугар кэлиитэ улахан эппиэтинэс буоларын бэлиэтээтэ. Билигин Даши Намдаков үлэлэр аан дойду улуу музейдарыгар көрдөрүүгэ тураллар, ол иһигэр Эрмитажка, Третьяков галереятыгар. Скульптор бэйэтэ Чита уобалаһын дэриэбинэтигэр төрөөбүтэ, аан дойду куораттарыгар олорбута, кэлиҥҥи сылларга төрөөбүт дэриэбинэтин сайыннарар, ленд-арт-парка тэрийбитэ. Даши Намдаков 70-ча үлэтин көрдөрөр быыстапката балаҕан ыйын 14 күнүгэр диэри салҕаныаҕа.
Олунньу 6 күнэ. Владимир Путин Госсэбиэт Президиумун састаабын бигэргэттэ. «Энергетика» хайысхатыгар Госсэбиэт хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Айсен Николаев Президиумҥа миэстэтин оннунан хаалларда. Билигин «Энергетика» хайысханан Госсэбиэтин хамыыһыйата 136 чилиэннээх. Онно Российскай Федерация 64 субъегын бэрэстэбиитэллэрэ, ол иһигэр 17 эрэгийиэн баһылыгаа киирэллэр.
Олунньу 7 күнэ. Ил Дархан Москваҕа энергетика хайысхатыгар РФ Судаарыстыбаннай Сэбиэтин хамыыһыйатын бу сыллааҕы бастакы мунньаҕын салайан ыытта. Мунньахха Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыыга РФ миниистирэ Алексей Чекунков, энэргиэтикэ миниистирин солбуйааччы Евгений Грабчак, РФ субъектарын уонна дойду бөдөҥ энэргэтиическэй хампаанньаларын салайааччылара кытыннылар. Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, ойдом турар уонна уустук айаннаах сир-уот дойду 65% тиийэ ылар, онно 700 тыһ. тахса киһи олорор.
«Бу сирдэргэ уотунан хааччыйыы дизельнэй уматыгы тириэрдэн үлэлиир. Манна элэктэриичэскэй ыстаансыйалар улахан аҥаардара уонунан сыллар анараа өттүлэригэр оҥоһулланнар, олус эргэрдилэр, аныгы таһымҥа сөп түбэспэттэр. Уустук айаннаах сырыы, уу суола уматык сыанатын биллэ эбэллэр, ол түмүгэр электроэниэргийэ бэйэтин сыанатын эмиэ», – диэн Ил Дархан эттэ.
Өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 64% уотунан хааччыйыы кииннэммэтэх зонатыгар баар, онно 228 МВт тахса уопсай кыамталаах локальнай генерация 146 эбийиэгэ турар, ол иһигэр күн күүһүнэн 30 электроыстаансыйа уонна тыал күүһүнэн 2 электроыстаансыйа үлэлиир. «РусГидроны» кытта сөбүлэҥ быһыытынан электроэнергия гибриднэй технологиятын туһанан 73 эбийиэги саҥардыы былааннанар.
«Номнуо 13,7 МВт уопсай кыамталаах 12 автоматизированнай гибриднэй энергокомплекс туһаҕа киирдэ, ол иһигэр 4,1 МВт күн күүһүнэн үлэлиир электроыстаансыйа. Бу түмүгэр 2024 сылга эрэ 1650 туонна дизель уматыгын кэмчилээтибит. Энергосервис өссө 61 эбийиэгин саҥардыахпыт, ол иһигэр 2025 сылга Кэбээйи улууһун Сангаар бөһүөлэгэр уонна Өймөкөөн улууһун Куйдуһун сэлиэнньэтигэр икки энергокомплексы үлэҕэ киллэриэхпит», – диэн Ил Дархан иһитиннэрдэ.
Олунньу 8 күнэ. Айсен Николаев Москваҕа Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын миниистирэ Алексей Чекунковы кытта көрсөн, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар, куораттар маастар-былаанын олоххо киллэриигэ, Саха сирин дьонун олоҕун хаачыстыбатын үрдэтиигэ сыһыаннаах кэккэ тиэмэлэри быһаарыстылар. Итиэннэ концессия мэхэньиисимин туһанан «Саханефтегазсбыт» ньиэпкэ баазаларын саҥардыы бырайыактарын олоххо киллэриини көрдүлэр. Ону таһынан, Айсен Николаев уонна Алексей Чекунков ыам ыйыгар былааннанар Уһук Илин креативнай индустриятын пуорумун уонна Владимир Путин сорудаҕынан Саха сиригэр аан маҥнайгытын тэриллэр оҕолорго классическай муусука куонкуруһун тустарынан кэпсэттилэр.
Афанасий НОЕВ