Историяны кыратык сэгэтэн көрдөххө, улуу учуонайбыт Г.В. Ксенофонтов чинчийбитинэн, Бүлүү сахалара Байкал эргинтэн киирбит курдуктар. Былыр буряттар сахалары кытта булкуһан олороллоро, сүөһүлээхтэр уонна кыра да буоллар оттоон хаһааналлара. Ол саҕана Байкал сахалара Кытайы кытта түүлээҕинэн эргинэллэрин уонна бурдук үүннэрэллэрин ыйар. Торҕо диэн туттар тылбыт ити кытайдар солколоох таҥастарын аата эбит, Үгүлээт, Тумат диэн саха буолбут монголлар. Гаврил Ксенофонтов Лена өрүс хочотугар киис аҕыйаан булду сырсан б.э. XIII үйэтигэр Байкал эргинтэн Саха сиригэр Бүлүүгэ киирбит буолуохтаахтар диэбит. «Кыымҥа» суруйбуттарынан, Өлүөхүмэ Токкотугар көстүбүт VI үйэтээҕи түүр култуурата баара көстүбүтэ. Онно Кытай Тан династиятын саҕанааҕы (б.э. 618 — б.э.907 с.с.) манньыаттара көстүбүттэрэ. Ол саҕаттан Кытайы кытта ситимнээхтэрин көрдөрөр. Өссө оҕус тииһэ көстүбүтэ сүөһүлээх буолуохтаахтарын сабаҕалыыр. Байкал былыргытын чинчийэр археолог А. Харинскай эмэ итини бигэргэтэр, кини бурят сириттэн сахалар көмүүлэригэр маарынныыр XII үйэтээҕи аттаах, ынахтаах көмүүлэри булаттаабыт. Онон төрүттэрбит Байкал диэкиттэн кэлбиттэрин мэлдьэһэн кэбиһэр кыахпыт суох.
«Драгоценная Таня! Прими прежде всего мой приветь и воздушный поклонь» маннык истиҥник–иһирэхтик саҕаланар нууччалыы суругун атыыһыт Крюков күннээҕи түбүктээх үлэтин быыһыгар Витимтэн ыыппыт. Ол саҕана суругунан эрэ сибээс баара. «Соду на Витиме не нашли, повезу мамаше немного гостинцев, ты попробуй чай подбери…», «Я приеду к Вам 28 марта, так как 29 числа назначен мною сходь в Меитском наслеге, раскладка податей. Со мною поедуть 3 лошади съ санями» эҥин диэн араас сонуннарын кэпсээбит. («Орто Дойду» х. 10.04.2008. Калистрат Кириллиҥҥэ хараллан сытар суруктан.) Сүүстэн эрэ тахса сыллааҕыта суоданы Витимтэн (билигин Иркутскай уобалас сирэ) сыарҕалаах атынан тиийэн атыылаһаллара диэтэххэ, билигин омуннааһын курдук буолуо эрээри, ол саҕанааҕы атыыһыттарыҥ саамай чугас тиийэн эргинэр сирдэрэ этэ. Тэҥкэттэн Мухтуйаҕа диэри 250 км отой үрэхтэр бастарынан айаннаан тиийэллэрэ. Манна аасыһарга сатала суох кыараҕас суол, тибии, атыҥ аһылыга курдук ыарахаттар бааллара.
Уолаттар көмөлөрүнэн илэ көрөттөөбүт Витим өрүс тардыытыгар (өрөбүлүүсссүйэ иннинэ Саха уобалаһын сирэ этэ) баар бириискэлэргэ сыл аайы 1 тыһ. буут, (16 туонна) Арассыыйа империятын көмүһүн саппааһын үс кыммыт биирэ манна хостоноро, 20.5 тыһ. киһи үлэлиирэ. Атыыһыттар бу бириискэлэргэ эти-арыыны ат көлөнөн тиэйэн илдьэн батараллара. Былыр сүрүн көлөҥ – ат. Биир киһи 4-5 аты бэрийэр айаҥҥа барара уонна элбэҕэ биир туонна курдук таһаҕаһы ылара. Эргинээччилэр Витим, Өлүөхүмэ көмүс бириискэлэригэр 1893-тан 1898 сылга диэри 41.9 тыһ. буут арыыны, 113.8 тыһ. буут эти, 29.6 тыһ. буут бурдугу, 20.5 тыһ. буут бүтүн бурдугу, 152.0 тыһ. буут балыгы атыылаабыттар.
Хадан уолаттара Роман Попов, Генннадий Пустоляков быйыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр былыргы айанньыттар суолларын сөргүтэн атынан ыраах айаҥҥа туруммуттара. Бу дьонуҥ сырыыны сылдьа үөрүйэхтэр, былырыын Туруктанан, Ленскэйинэн эргийэн кэлбиттэрэ. Саха ата ханна баҕарар тиийиэхтээх диэн дьөһөгөйдөрүгэр эрэнэллэр. Уолаттар күҥҥэ отутчалыы км түһэ,н урукку кырдьаҕас көлүөнэлэр бэдэрээт көтөхпүт, дьаам сүүрдүбүт, Туруктаҕа, Бодойбоҕо киирбит суолларын сөргүтэн бардылар. Урукку айанньыттар элбэх сүөһүнү үүрэн иһэн тохтоон ааһар, дьаамнарга, улахан өтөхтөргө хонон айаннаатылар уонна онно былыргы туох эрэ тутуулар тобохторо баалларын устубуттара 1076 киһилээх Телеграм каналларыгар. 28 күн айаннаан Витим өрүс кытыытыгар турар көмүстээх Бодойбону булбуттара.
Салгыы ыйтан ордук айаннаан алтынньы 28-гар Улан-Удэҕа тиийбиттэрэ. Манна уолаттар култуурунай бырагыраамаларыгар Иволгинскай дацаҥҥа сылдьыылара киирдэ. 2500 сыл анараа өттүгэр үөскээбит былыргы буддизм итэҕэлин Аан дойду үрдүнэн 535 млн, Арассыыйаҕа 900 тыһ киһи билинэр. Екатерина II ыраахтааҕы 1764 сыллаахха Арассыыйаҕа буддизм итэҕэлин киллэрбитэ, Хамбо-лама дуоһунаһын бигэргэтэр анал ыйаах таһаарбытын үйэтитэн, манна пааматынньык туруорбуттар.
Бу дацаҥҥа буддизм кистэлэҥ күүһэ көстөрө дуу, айылҕа дьиктитэ дуу, баар. Хампо-лама Итигэлов (буряттыы «итэҕэл» диэн тылтан) 1927 с. турукка киирэн баран өлбүтүн, соннук олорбутунан кедр хоруоптаан көмөн кэбиспиттэр. 75 сылынан хостооруҥ диэбитин 2002 с. толорбуттара, отой да уларыйбакка олорор үһү. Билигин анал храмҥа баар. Сылга аҕыста улуу буддийскай бырааһынньыктарга кинини ким баҕарар киирэн көрүөн сөп. Буддистар ламабыт тыыннаах олорор диэҥҥэ итэҕэйэллэр эбит. Сыл аайы ыйааһына түһэр, учуонайдар чинчийэллэр да, биир тылга кэлэн быһаара иликтэр. Итинтэн чугас Оронхой диэн Итигэлов төрөөбүт сиригэр үрүҥ көмүстээх, тугу барытын эмтиир уулаах дьүүктэ баар.
Салгыы Кяхтигэ диэри атынан, онтон массыынанан сэтинньи 12 күнүгэр Улан-Баторга тиийдилэр. Чингисхаҥҥа кэлэн өрөспүүбүлүкэ былааҕын өрө туттулар. Ромабыт дьэ сахалыы таҥаһын кэттэ.
Өссө Чингисхан түмэлигэр саха харысхалын туттаран, саха тыынын киллэрдилэр. Буойун таҥаһын таҥныбытын, бурят табаарыстара «Настоящий чингизит!» диэн уруйдаатылар.
Роман түҥ тыанан да баран иһэн барытын сатаан кэпсииринэн дьон бөҕөнү бэйэтигэр тарта. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ айаннарын эрэ сырдатар буолбакка, икки норуот, икки судаарыстыба доҕордоһуулара күүһүрэригэр улахан кылааты киллэрдилэр, билиҥҥи бириэмэ дьоруойдара буоллулар. Буряттар аны сайын Дьокуускайга уҥуоҕу тосту охсор бэйэлэрин күрэстэрин илдьэ кэлиэх буоллулар. Кинилэргэ уруй-айхал! Урагшаа!
Бырааттыы бурят омуктар күннээҕи олохторугар киирэн кинилэр аһара ыалдьытымсахтарын, баардарынан-суохтарынан үллэстэр отой үчүгэй өрүттэрин арыйдылар. Бэйэлэрин итэҕэллэрин, былыргыларын илдьэ сылдьаллара көстөр.
Уолаттар айаннарын сыаллара-соруктара көлүүр акка дьон болҕомтотун тардыы, ат туризмын көҕүлээһин буолар. Былыр-былыргыттан сахалар дьөһөгөйгө таҥара курдук сүгүрүйэллэрэ. Сылгы биһиги тыйыс айылҕабытыгар өбүгэлэр биһиэхэ хаалларбыт бэлэхтэрэ буолар — миинньэр миҥэбит, көлүнэр аппыт, туттар идэһэбит. Билиҥҥи сайдыы кэмигэр көлүүр ат ахсаана сыл аайы аҕыйыы турар. Уолаттар айаннарын кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ, тыа хаһаайыстыбатын салалтата көлүүр ат иитиитигэр саҥа тыын киллэрэргэ болҕомтолорун уураллара буоллар уолаттар соруктарын ситистилэр диэ этибит.
Виталий НИКОЛАЕВ