Устар ууну сомоҕолуур, өрүллүбүт өтүү быа курдук тылы эрийэр-буруйар уус тыллаах, киһи иһиттэр истэн олоруох сэһэннээх Сэһэн Өлөксөй-Афанасьев Алексей Никифорович быйыл төгүрүк 80 сааһын туолар сыла, ону сэргэ кыра сааһыттан алтыһан улааппыт Улуу биир дойдулааҕа Сергей Афанасьевич Зверев-Кыыл Уола үбүлүөйдээх 125 сааһын туолар сылыгар, Сэһэн Өлөксөй ахтыыларыттан биир дойдулаахтарбытын билиһиннэрэбит.
Алексей Афанасьев -Сэһэн Өлөксөй 1945 с. Сунтаар оройуонун Түбэй нэһилиэгин Ыгыатта түбэтигэр төрөөбүтэ. Сиэйэ орто оскуолатын, СГУ биолого-географическай факультетын география салаатын бүтэрбитэ. Төрөөбүт улууһугар учууталынан, оскуола дириэктэринэн, комсомольскай, партийнай үлэлэргэ үлэлээбитэ. Сунтаар улууһугар “Билии” общество салайааччыта. СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа журналистарын союһун чилиэнэ, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
Кэрэ киһи
Сэргэй, саас ахсын олус чычаас, кыһыл буулуур тэри-тэскэҕэр атын миинэн уонча хонукка Ыгыаттатын эҥээрдээн, сирин-дойдутун кэрийэн, соҕотоҕун сылдьан кустуур идэлээҕэ. Дьэ оччоҕуна эрэ үөрэн-көтөн, тыла- өһө элбээн, дойдуга киирэрэ. Нэһилиэгин, оройуонун ыһыахтарын ыһа, дьонун-сэргэтин алгыы аттанара. Сибиэрэп, Сэргэй, Кыыл уола кэлбит диэн, сурах биһиги кыракый Ыгыаттабытын түргэн үлүгэрдик тилийэ көтөрө. Кини Бэдьээҥкэйтэн үксүн сатыы, кыһын ардыгар табанан көтүтэн киирэрэ. Ол саҕана кини эрэ табалааҕа. Бөһүөлэк ыттара өй-мэйдээх тохтообот үрүүтүн түһэрэллэрэ, оҕо аймах үөрүүтэ үрдүүрэ. Таба тоорохой саахтарын хомуйан, хаамыска оонньоон, мөҕүллүү, таба оҕолорун эккирэтэн, дьарыллыы буолара.
Сэргэй сайынын сэлээппэни, хара бинсээги, саппы- кыны таптаан кэтэрэ, мэлдьи дэйбиирдээх буолара уонна хаһан да араарбат түүлээх хаптырҕалааҕа. Кыһынын тугут, туртас тириититтэн тигиллибит кылгас догдо саҥыйаҕы, таба тыһа курумууну таптаан кэтэрэ.
Холкуос биэчэрдэрэ, бырааһынньыктара бэрэссэдээтэл дьиэтигэр Кириилин Силиптээххэ буолаллара. Бастакы тылы мэлдьи Силип этэн туманнатара. Көрөн-истэн турара, саҥата улахана барыбытын салыннарара. Онтон тылы Сэргэйгэ биэрэллэрэ. Айдаан-куйдаан эмискэ тохтуура, уу чуумпу буола түһэрэ. Остуол тэрээһинин үлэтигэр сылдьар оҕо-дьахтар үтүрүһэн чугаһыы сатыылларын остуол кырдьаҕастара, биир-икки тылынан сабыта саҥаран, оннуларын буллараллара. Сэргэй туойан доллоһуттаҕына, оннооҕор биһиги, «мэнигийээннэр», тохтооммут айахпытын атан олорон истэрбит. Онтон-мантан «дьаралыак», «кырдьыак», «тоҕо сүрэй!» диэн сөбүлүүр, көҕүлүүр хаһыылара тойук былаһын тухары иһиллэрэ, ытыстарын таһын да таһын буолан, хаста да туойтараллара. Иккис остуолтан киһи барыта туойа сатыыра. Ыстапаан, Куонаан диэн кырдьаҕастар тойуктара бүппэтэ дьону кыйахыыра…
Сайын этэ. Мин киэһэлик кулуупка хаһыат ааҕа олордохпуна, Сэргэй киирэн кэлбитэ. Тырамбаайынан Сунтаартан кэлбитин туһунан кэпсээбитэ, элбэх сонуну иһитиннэрбитэ. Төрүкү даҕаны Сэргэй, эдэр, кырдьаҕас диэбэккэ, ордук үөрэхтээх дии санаабыт дьонун кытта ирэ-хоро кэпсэтэрин сөбүлүүрэ. Аан дойду бэлиитикэтин, наука сонуннарын сөҕөн-махтайан истэрэ, ол быыһыгар бэйэтин санаатын этэрин сөбүлүүрэ. Кини Ыгыаттаҕа бастакынан салгын араадьыйаламмыта. Бүтүн истиэнэни сабар улахан Аан дойду бэлитиичэскэй карталааҕа. Онтукаларынан кини улаханнык астынара уонна ааһар ыалдьыттарга, хоноһолорго араадьыйанан истибит, хаһыаттан аахтаран билбит сонуннарын кэпсиирэ, бэйэтэ тугу толкуйдуурун этэрэ. Үөрэхтээх киһиттэн кини туох дии саныырын, батары көрөн олорон, ыаспайдаһан ыйыталаһара, умса көрөн олорон, тарбахтарынан остуолу тоҥсуйа-тоҥсуйа истэрин сөбүлүүрэ. Үөрэхтээх дии санаабыт киһитэ кинини астыннарар курдук аан дойду сонунун кэпсээбэт, дойду салайааччытын аатын билбэт, кэпсиир сирин картаҕа ханан баарын көрдөрбөт буоллаҕына, ол киһини хаһан да ахсарбат этэ, кэпсэтэр да буоллаҕына, дьиэ эргин таһынааҕы сонуну эрэ кэпсэтэр, ыйыталаһар буолара.
Сэргэй ол киэһэ миигин кытта наһаа сүргэтэ көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн кэпсэппитэ. Кэчигирээн турар кинигэлэри имэрийэ-имэрийэ, кинигэ диэн аан дойду үөрэхтээхтэрин, өйдөөхтөрүн, талааннаахтарын өйө-санаата мунньуллубут кыладабыайа буоларын уонна кинигэ, сурук-бичик туһунан ырыа дуу, байаама дуу суруйуон баҕарарын, ол гынан баран онуоха үөрэҕэ, билиитэ тиийбэтиттэн мунаахсыйарын туһунан эппитэ, бөппүрүөскэ таһааран табахтаабыта буолбута, умса нөрүйэн олорбута. Чочумча саҥата суох олорбуппут. Онтон Сэргэй сулбу ойон турбута уонна мин диэки мүлчү-халчы көрөөт, сэрэнэн ыйыппыта:
— Доҕоор, кинигэлэр кинигэлэрэ киһи билбэтэҕин билэр кинигэтэ, халыҥ кинигэ баар дииллэр, мин аатын, кыайан тылым өҕүллэн ааттаабаппын, ол кинигэ эйиэхэ баар дуо?
Мин энсэкэлэпиэдийэни ыйытарын тута сэрэйбитим уонна ханна туралларын ыйан көрдөрбүтүм. Киһим мин диэки эрэммит баҕайы хараҕынан көрбүтэ уонна:
— Доҕоор, Сунтаарга икки киһи мин аатым ити кинигэҕэ киирбит дииллэр. Баҕар, үөрэхтээхтэр күлүү-элэк оҥостон этэллэрэ буолуо, баҕар, кырдьык буолуо. Ону харахпынан көрөн итэҕэйээри кэлэн турабын, — диэбитэ.
Мин аҕыйах мүнүүтэнэн кини аатын буламмын, онно туох суруллубутун, нууччалыы добдугураччы аахпытым уонна сахалыы быһааран биэрбитим. Сэргэй кинигэни ылан имэрийбитэ, ыараҥнатан көрбүтэ, бэркэ сэрэнэн урукку сиригэр туруорбута уонна кинигэлэри харыстыыр, самыыр хоппот сиригэр уларытан туруорар наадалааҕын туһунан хаста да хатылаан эппитэ.
Ис-иһиттэн көтөҕүллэн, сирэйдиин сырдаан, өйө-санаата аһыллан, Улуу Элиэньин төрөөн, туохха да хотторбот бассабыыктар баартыйаларын тэрийэн, үлэһит дьону көмүскүүр, кыра омугу араҥаччылыыр модун күүстээх судаарыстыбаны тэрийбитин, инники сайдар суолун ыйан биэрбитин, ол түмүгэр, отчут-масчыт, булчут дьон хайдах курдук дьоллоох олоххо тиийэн кэлбиппит туһунан саныыр санаатын кута-симэ олорбута. Оннооҕор Ыгыатта сыҥар саһан олорор Кыыл Уолун ырыатын, үҥкүүтүн сыаналаан, бу кинигэлэр кинигэлэригэр киллэрбиттэригэр, улахан уордьанынан наҕараадалаабыттарыгар баартыйаҕа, бырабыыталыстыбаҕа муҥура суох махтанарын уонна кини ити улахан сыанабылга туоҕунан эппиэттиэхтээҕин, айар үлэтин инники былааннарын тустарынан итийэн-кутуйан кэпсээбитэ.
Миигин ырыатын-үҥкүүтүн ансаамбылыгар кыттарбар ыҥырбыта. Кырдьаҕас кута-сүрэ көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн кэпсии-ипсии олороро миигин тэбис-тэҥҥэ долгута, үөрдэ-көтүтэ, сүрэхпин эппэҥнэтэ олорбута.
Киирэн эрэр күн бүтэһик сардаҥата түннүк чанчыгар күлүм оонньообута. Ону көрөн Сэргэй, саҥа өйдөммүттүү, сулбу ойон турбута, тиийиэхтээх сирэ өссө ырааҕын, үөрбүччэ баллыгырыы олорон хаалбытын туһунан эппитэ уонна төҥкөччү туттан, сүүрэр-хаамар былаастаан, дьиэтин диэки дьулуруйа турбута…
1966 сыллаахха, Өктөөп бырааһынньыгын кэнниттэн, сарсыарда чэйдии олордохпутуна, Сэргэй киирэн кэлбитэ, чэй куттарбыта. Тойбохойунан, Элгээйинэн эргийтэлээбитин, баартыйа оройкуомугар сылдьыбытын, быйыл оройуоҥҥа уус-уран айымньылары туруоруу улахан көрүүтэ буолуохтааҕын иһитиннэрбитэ. Санаата көтөҕүллүбүтэ сүрдээх этэ. Оройкуом сэкирэтээрэ Гууруйап ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх киһитин, култуураны өйдүүрүн-өйүүрүн, ансаамбылын мунньан, олох саҥа айымньыны туруоран бэлэмнииригэр көрдөспүтүн, онуоха баартыйа оройкуома туох кыалларынан көмө оҥоруох буолбутун кэпсээбитэ. Бу көрүүгэ бэйэтэ бүтэһик кыттыыта буолуон сөбүн, онон дьонугар-еэргэтигэр, ыччаттарыгар үҥкүү-хамсаныы күүһүнэн алгыс этэн хаалларыан баҕарарын эппитэ. Саҥа туруорар үҥкүүтэ «Алгыс» диэн ааттаныахтааҕын, ол үҥкүү түҥ былыргыны кытта сибээстээҕин, биһиги өбүгэлэрбит ыһыаҕы аҕа ууһун ытык кырдьаҕаһынан, эбэтэр удаҕанынан алгыс тылы этитэн, туойтаран астаралларын, оттон атын үҥкүү кыттааччылара оһуохай дьонун курдук ойуу-дьарҕаа буолан көстүөхтээҕин туһунан эппитэ. Төрөөбүт айылҕаҕа сүгүрүйэн, кини модун, сүдү көтөрүгэр хомпоруун хотойго анаан «Хотой үҥкүүтүн» туруоруохтааҕын кэпсээбитэ…
Киһи аймах остуоруйатыгар улахан тостуу кэминэн буолбут сэтинньи ыйга, өрөбөлүүссүйэҕэ анаан ырыа тылын суруйбутун, матыыбын айбытын кэпсээбитэ уонна «Сиэр атым сэтиилээх, сиэрэй тииҥ төргүүлээх, сэтинньилиир ыйдарбар…» диэн өрө күүрүүлээх, дьикти-кэрэ матыыптаах ырыаны ыллаабыта. Тойбохойго, остолобуойга аһыы олорон, биир саха кыысчаанын көрбүтүн, хас биирдии хамсаныыта, хаамара-сиимэрэ кэрэтин, үҥкүүлүү сылдьар курдук көстөрүн, ону хайаатар да ирдэһэн булан, үҥкүүтүгэр алгысчыт гынар санаалааҕын эппитэ…
Кырдьаҕас олус баай, сытыы кылыс тыллааҕа, ойуулуур-дьүһүннүүр тыллары, араас одуулааһыннары, өс хоһооннорун, саҥа аллайыылары табатык туһанан, дьону кытта кэпсэтэрэ. Ардыгар, саха баай тылын толору туһанан, бал-бааччы дьону саҥартыыра. Мин билэрбинэн, кырдьаҕаһы утары көрөн ким эмэ этиспитин, ыыстаспытын өйдөөбөппүн. Кини киһи туругун, кини кимин-тугун билэр, кэпсэтэр боппуруоһун дьэҥкэтик өйдүүр буолан, тылы бэргэнник туһанан, күөйэ-хаайа этэн, быһыта-орута саҥартаан, кими даҕаны этиһиннэрбэт, мөккүһүннэрбэт буолара.
Дьокуускайга барар хансыарпытын көрөр хамыыһыйаҕа туттарбыппыт. Оройуон салайааччылара ырытыы, түмүк оҥорбуттара. Элбэх «итэҕэстэри» булбуттара. Ол иһигэр сэкирэтээр ити уол үҥкүүгэ барыларыттан үрдээн көстөр, ууратан кээһиэххэ диэн эппитэ. Ити мин туспунан этэ. Оҕонньор ити уолга хараххытын хатаамаҥ диэн суоһурҕанан кэбиспитэ.
Кырдьаҕас саҥата суох олорбута. Оройкуом сэкирэтээрин тонолуппакка одуулуура… Ону өйдөөн, сэкирэтээр:
— Сэргэй Охонооһуйабыс, хайа миигин саҥа көрдүҥ дуо? — диэбитэ. Онуоха Кырдьаҕас:
Ылаата, оҕолор! Киһи көрбөт киһитэҕин дуо? Урут Сиэйэҕэ учууталлыы сылдьарыҥ саҕана этэрбэһиҥ хатырҕаан, айаҕыҥ ырбайан, кулгааҕыҥ таллайан, киһи бөҕөтө этиҥ. Сэкирэтээр буолбут киһи дьүһүннүүн тупсар эбит, баттаҕыҥ кытта куудараламмыт дуу, тугуй? — диэбитэ. Оҕонньор хаҕыс тылыттан бары да саллыбыппыт, кыбыстыбыппыт даҕаны. Ол эрээри, кини эрэ итинник саҥарар кыахтааҕын билэрбит.. Соһуйуохпут иһин, сэкирэтээр өһ үргэммэтэҕэ:
— Сэргэй Охонооһуйабыс, манна оҕолорбут бааллар, итинник саҥарыма, төһөтүн да иһин оройкуом сэкирэтээрэ буоллаҕым дии…
Кырдьаҕас сулбу ойон турбута:
— Сөпкө этэҕин. Ол гынан баран, тугу да уларыппаппын, хайдах баарынан илдьэ барабын! — диэт, таҥнан тахсан барбыта.
Аны биирдэ Дьокуускай көстүүнэйигэр хоно сыттахпытына ыкса киэһэ биир билбэт киһибиниин киирэн кэлбиттэрэ. Саҥардыы кэпсэппэхтээн иһэн:
— Аҕыйах күппүлүөттээх хоһооҥҥун кыайан аахпаккаҕын кумааҕыга тумсугун тосту түһэ сыстыҥ, мэйиичээҥҥин арыгы, дьахтар дьааттара дэлби сиэбиттэр, сымыйа бэйээккин, кумааҕы бэйээтэҕин, — диэн улаханнык хомуруйбута. Киһитэ өһүргэммитэ быһыылааҕа, саҥатыттан маппыта. Оҕонньор эппитин этэ олорбута:
— Аҕыйах тылы холбоон, тоһуталаан суруйдугут эрэ бэйээт аатыраҕыт, өссө өһүргэстээххит баҕастааххыт. Хайа үлүгэрий, сүрэххэр бүөбэйдээн, мэйиигэр сааһылаан, ымыы чыычаах гынан көтүппүт ырыаҕын, хоһооҥҥун билбэт диэн! Сүрэ бэрт! Оттон мин эрэйдээх, үөрэҕэ суох буоламмын, ырыабын, хоһооммун биллэхпинэ сатанар, кумааҕыга хатыыр кыах суох.
Кэлин билбитим, ити оҕонньор мөҕөр киһитэ биһиги биир биллэр бэйээппит эбит этэ…
Кырдьаҕас иэйдэҕинэ: «Ырыаны, тойугу, үҥкүү тылларын, олоҥхону, алгыстары, кэп туонуулары, быттах ырыалары, итэҕэлгэ сыһыаннаах тылы-өһү, кутурууну, кырыыһы, айылҕаҕа сыһыаннаах араас элбэх ырыаны төһөнү билэрбин барытын холбоон ыллыырым буоллар, хас да ый тохтообокко туойуох этим», — диирэ. Аҥаардас чабычах, ыаҕайа, чороон тустарынан биэс-алта хонукка туойуохха сөбүн, ол курдук саха тыла, айылҕа барахсан араас эгэлгэ кырааскатын, ойуутун-оһуорун курдук кэрэ, муҥура суох баайын бэлиэтиирэ.
Былыр саха киһитэ эрэйдээх аҕыс ыйдаах кыһыны туораатаҕына, айылҕаны кытта тэҥҥэ уһуктан, аҕыйах хонукка үүт-кымыс иһээт, күөнэх-собо сиэт, килэс гына түһэрэ. Ыһыахтар чугаһаатахтарына эттиин-хаанныын аһыллан, утуйар уубут көтөрө. Уһун кыһыны быһа толкуйдаабыт ыра санааҕын, сир-дойду ыһыахтарын кэрийэ сылдьан, аҕыс-тоҕус хонукка ырыа гынан ыллааҥҥын, тойук гынан туойаҥҥын тоҕо тэбиириҥ. Дьэ, ол ыһыах-
тарга истэриҥ, ол түһүлгэлэргэ көрөрүҥ дойду-дойдуларга аатырбыт, суон сураҕырбыт оһуохай тылын этээччилэри, үҥкүүһүт бастыҥнарын, күөмэйдээх-куоластаах чулууларын, уус тыллаахтар тумустаахтарын. Онно көрбүтүм биһиги дойдуга аатырбыт, суон сураҕырбыт үҥкүү тылын
этээччи Ырдьаҥ Дьаакыбы. Барахсан саха киһитигэр орто уҥуохтаах, кэтит түөстээх, сантаҕар таныылаах, киэҥ айахтаах, чаҕылыҥнас харахтаах, мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар саас ортолоох киһи эбит этэ. Түһүлгэтин саҕалыырыгар бэйэтин кытта тэҥэлэһэн үҥкүү тылын этэр дьонун арыалдьыттанан, көрөн-истэн сэгэлдьийэн, туттан-хаптан дугулдьуйан, эргиир аҥаарын курдугу, саҥата суох хаамтарара, дьэ, онтон дьонун-сэргэтин түһүлгэҕэ ыҥыран, кылыһахтаах, лыҥкынас, чуор куолаһынан, үс төгүл эҥсэн былыргылыы тойугунан, эҥээриччи тардан саҕалыыра. Эмискэ туох барыта тохтуу түһэргэ дылы гынара, арай орто дойдуга суос-соҕотох Ырдьаҥ Дьаакып
кэрэ куолаһа ыраахтан эҥсиллэн, сыыйылла тардыллан, алааска кутуллан, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук саҕаланыытын дьүһүйүүтэ буолан иһиллэрэ.
Мин, атах сыгынньах сүүрэ сылдьар уончалаах уолчаан, онно аан бастаан билбитим ырыа алыбын, тойук умсулҕанын, түһүлгэ кэрэтин. Дөйүөрбүт курдук таалан турбутум, онтон салҕалас буолбутум, ис-испиттэн кычыгыланан үөгүлүөх, сүүрүөх-көтүөх санаам киирэн кэлбитэ. Көр, ол курдук, тойук илбиһэ эппэр-хааммар, сүрэхпэр-быарбар үйэ саас тухары иҥэн киирбитэ. Дьэ, ол күнтэн ылата, түһүлгэттэн түһүлгэҕэ, ыһыахтан ыһыахха үҥкүү тылын аатырбыт этээччилэри, биир да тылларын
энчи түһэрбэккэ, батыһа сылдьан истибитим, дьону кытта хаамсаммын, үтүктүһэр буолбутум. Уон иккибин туолбут сааспар, Тураҥнаах ыһыаҕар, аан бастаан, оһуохай тылын эппитим. Титирэс, хатан куоласпын, оҕо диэн сэ-
нээбэккэ, киэҥ түһүлгэ ылласпыта…
Аатырбыт ырыаһыты, Кырдьаҕаһы кытта төрүөхпүттэн биир сиргэ олорбутум таһынан, кинилиин үс сыл тыаҕа булка бииргэ сылдьан, дьиҥ бэйэтин чугастык билбитим. Айылҕаны кимиэхэ да маарыннаабаттык, уратытык таптыыра, киниэхэ дьиҥнээхтик сүгүрүйэрэ. Булт абыычайдарын, туомнарын үчүгэйдик билэрэ, ытыктыыра уонна кытаанахтык тутуһара. Төһө да сааһырдар, булт, айан эриирдэрин чэпчэкитик тулуйара. Олус күүстээх санаалааҕа уонна уйаҕас дууһалааҕа. Барыны барытын кэтээн көрөрө, дьикти сэргэҕэ. Олоҕу олус таптыыра, мээнэҕэ санаата түспэтэ, киэҥ көҕүстээҕэ, үтүө ыра санаалааҕа. Мин кинини үйэҕэ биирдэ төрүүр, айылҕаттан айыллыбыт, норуоттан тахсыбыт Сүдү Талаан, Улахан Киһи буоларын дьиҥнээхтик өйдөөбүтүм.
“Кыыл Уола уонна Суорун Омоллоон.” Дь. Бичик 2009 с. кинигэттэн
бэлэмнээтэ Любовь Афанасьева,
С.А.Зверев-Кыыл Уолун музей-уһаайбата
06.02.2025с.