Чурапчы көһөрүүтүн кыттыылааҕа, Кириэстээх нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ, «Сэрии сылын оҕото» бэлиэ хаһаайката Татьяна Осиповна Платоноваттан ол дьулаан сыллар тустарынан ахтан-санаан ааһарыгар көрдөстүбүт.
– 1942 с. тохсунньу 4 күнүгэр Чурапчыга төрөөбүтүм. Ийэм оччолорго хомсомуол сэкирэтээрэ эбит. Оҕоломмутун кэннэ биэс-алта ыйынан окуопа хаһыытыгар ыҥырыллар. Онно сыыстаран, сэбиргэхтээн, тыҥатыгар оҕустаран ыалдьан, кэлэн баран өр буолбакка өлөн хаалар. Аҕам төрүт ыарыһах киһи эбит. Кэргэнин кытта сылтан эрэ ордук олорбутун кэннэ ийэбит өлөн хаалар. Бэйэтин ыарыытыгар ол эбии буолан, аҕыйах ыйынан аны аҕам суох буолар. Мин ийэм ийэтигэр, эбэбэр иитиллэбин. Күтүөтүн кини ыарыылаан, харайан атаарбыт. Аҕам быарынан ыалдьан, водянка буолан өлбүт үһү. Ийэм төрүт Чурапчы буоллаҕа. Куоракка наадатыгар киирэ сылдьан аҕабынаан билсибиттэр. Ийэм дойдутугар кэлбитин кэннэ, аҕам олох олорор баҕата кыайан, батыһан тахсыбыт. Холбоһон син кыһыны кыстаабыттар. Мин сэттэ ыйдаах итэҕэс оҕо төрүүбүн. Букатын быыкаа үһүбүн. Иккиэн суох буолан хаалбыттарын кэннэ эбэм илдьэ олорор.
Кэлин Одьулууҥҥа көһөн тахсыбыппыт. Эбэм Карл Маркс аатынан холкуоска быстах үлэлэргэ сылдьар. Бэйэтэ эмиэ эрдэ тулаайах хаалбыт, эрэ өлбүт. Харытын күүһүнэн үлэлээн, оҕолорун соҕотоҕун ииппит. Элбэх оҕолоох эбит. Сорохторо ыалдьан эҥин өлбүттэр. Хаалбыт оҕолорун атахтарыгар туруортаабыт. Саамай кырата мин ийэм эбит. Мин буоллаҕына, суос-соҕотох оҕобун, бииргэ төрөөбүтүм диэн суох.
Чурапчыттан хоту дойдуга көһөрүү буолбутугар, бары онтон хомунан барбыттар. Улахан уола ойоҕунаан, биир оҕотунаан айаннаабыттар диэн буолар. Эмиэ да антах тиийэн оҕоломмуттар курдук. Ол оҕолоро тымныйан ыалдьан өлөн хаалбыт. Онон улахан уола, икки Балбаара, Балаайа диэн кыргыттара көспүттэр. Кыргыттарын эрдэрэ сэриигэ барбыттар. Дьахтар аймаҕы кытта улахан уола хаалбыт эбит. Кыргыттарын оҕолоро иккиэн Куолалар эбит. Атырдьах ыйыгар айаҥҥа туруналлар. Мин онно аҕыс эрэ ыйдаахпын.
Итини барытын эбэм кэпсээниттэн билэбин. Ол уһун-киэҥ айан тухары миигин куобах суорҕаныгар суулаан баран, хоонньугар илдьэ сылдьыбыт. Итэҕэс кыһыл оҕону кыргыттарын кытта көмөлөөн көрбүттэр. Бу орто дойдуга тыыннаах сылдьарбар эбэбэр, эдьиийдэрбэр уонна убайбар махталым диэн сүрдээх буоллаҕа. Ордук эбэбэр. Кини төрөппөтөх эрэ буруйдаах.
Онон, ийэ, аҕа таптала диэни билбэтэх киһибин. Дьүһүннэрин да өйдөөбөппүн, ити хаартыскаттан эрэ көрөбүн. Аҕам Васильев Осип Гаврильевич диэн. Мин онон эбэбиттэн туһунан хаһаайыстыба курдук суруллубуппун.
Сыллар ааһан истилэр. Сааһым итэҕэс, уҥуохпунан кыра буолан, аҕыспар эҥин оскуолаҕа киирбиппин быһыылаах. Оччотооҕуга бытыктаах уолаттары кытта эҥин үөрэнэр этибит. Одьулууҥҥа аҕыс кылааһы бүтэрбитим. Үөрэнэрим устатын тухары тулаайах оҕо буоларым быһыытынан наар интэринээккэ олоробун. Тулаайахтарга көмө диэн таҥас ыыталлара, почтанан кэлэрэ. Күһүөрү сайын, арай, Васильева Татьяна Осиповнаҕа баһыылка кэллэ диэн почта үлэһитэ кырдьаҕас оҕонньор эбэбэр аҕалан биэрбитэ. Икки ырбаахы, ис таҥас, наскы кэлбит этэ. Онтукам наһаа үчүгэй сыттаах. Ол иннигэр саҥа таҥас диэни көрбөтөх буоллаҕым. Ырбаахыбын кэтэн көрбүтүм – уп-уһун, олох үктүү сылдьабын. Биир ырбаахыны абаҕам оҕотугар, миигин кытта саастыы соҕус кыыска биэрдибит. Ымсыыран аҕай турар эбит. Эбэм өссө наскы эҥин биэрдэ. Оннук таҥнан-саптан күһүн интэриниээппэр киирдим. Уонна кыһыны быһа онно олоробун. Ол быыһыгар Дириҥҥэ баар детдомца ылаллар. Эбэм атынан детдомҥа илдьэн биэрэрин өйдүүбүн. Хааларбар ытыыбын. Саҥа дьыл кэнниттэн кэлэн төттөрү ылар этэ. Ыалдьарым эҥин буолуо, кырам да бэрт. Тугу аһаан-сиэн киһи буолбуппун өйүм хоппот.
Эбэм тугу барытын аһатара үһү. Көтөр миинэ эҥин иһэрдэрэ. Оһохтон уот ыстанан эппэр түспүтүн саһыл сыатынан оҕунуохтуура. Суола билигин да сылдьар, өр баҕайы ыалдьыбытыҥ диирэ.
Аҕыс кылааһы бүтэрбитим кэннэ тулаайах оҕолору Амма Мындаҕаайытыгар киллэрдилэр. Тохсуска, онуска онно интэринээккэ олорон үөрэнним. Сордонон-муҥнанан син онуһу бүтэрбитим. Куоракка иис училищета аһыллбытыгар тулаайахтары аны онно кууруска диэн ыыттылар. Уолаттары уһанарга үөрэтэллэрэ. Икки этээстээх олорбут уопсайбыт аҕыйах сыллаахха диэри турара. Онно икки сыл иискэ үөрэммитим. Ол сылдьан аймахтарбын кытары билсэбин. Эбэм ол тухары баар. Кини тоҕус уонун ааһан баран өлбүтэ. Өрөбүлгэ эҥин оптуобуһунан Чурапчыга тахсар этибит. Икки кыыс этибит. Биир элбэх оҕолоох ыал оҕото кыыс. Аҕата сэриигэ баран өлбүт. Ону кытта куодарыһан, син кэлэр-барар этибит.
Үөрэхпин бүтэрэн баран, Чурапчыга тахсан олох-дьаһах кэмбинээтигэр иис сыаҕар үлэлээтим. Үөрэнэ сылдьан, Сахардон диэн тулаайах уолу кытта билистим. Речной училищеҕа үөрэнэр этэ. Биэс сыл булкуһан-тэккиһэн сырыттыбыт быһыылаах. Чурапчыга сэбиэдиссэйбит Платонова Агита Гаврильевна диэн үчүгэй баҕайы дьахтар баара. Кини кырыйыыга бортунуой үөрэҕэр Куйбышев куоракка ыытта. Училищеҕа бииргэ үөрэммит кыыспын кытта иккиэн үөрэнэн кэлбиппит. Икки сыл кэриҥэ үөрэммиппит. Кэлэн баран Сахардоммунаан холбостубут. Ол кэмнэргэ эбэм эмиэ баар. Эбэм, эдьиийдэрим миигин, тулаайах кыыһы, олох олорорго, киһи сатыырын барытын кэриэтэ сатыырга үөрэттэхтэрэ. Сүөһүттэн арахпатах киһибин. Эбэм да дайааркалыыр этэ, эдьиийдэрим, саҥастарым даҕаны, хотон үлэтин кыайа тутар этибит.
— Эбэҥ олус да муударай эбит, олоххор оннугун буларгар оруола улаханын. Онтон дьэ Кириэстээххэ хайдах кэллиҥ?
— Кириэстээххэ көһөн кэлбиппит отучча сыл буолан эрэр. Кириэстээх аҕам дойдута. Үс уолламмыппытыттан, биирэ кыратыгар Чурапчыга ыалдьан өлбүтэ. Биир уолум сэриигэ сылдьан баран, ыалдьан, биир уол дэҥҥэ түбэһэн өлбүтэ. Үс кыыстаахпын. Билигин сиэн элбэх, түөрт хос сиэннээхпин. Дьонум өтөхтөрө Түбэҕэ баар эбит, онон дойдубунан ааҕабын. «Үчүгэйдик олордубут, атаххытыгар турдаххытына аҕаҥ төрөөбүт дойдутугар баран олорооруҥ” — диэн эбэм этэр буолара. Кэлэрбитигэр аҕам бииргэ төрөөбүт быраата манна баара. Кинилэр сыдьааннара киэҥнэр.
— Сэрии биир ыар содулунан Чурапчы дьонун Хоту Муустаах байҕал кытылыгар көһөрүү буолар. Быйыл Улуу Кыайыы 80 сыла. Бар дьоҥҥор тугу өссө этиэҥ этэй?
— Чурапчы көһөрүүтүгэр баар эбиппин эрээри, кырам бэрт этэ буоллаҕа. Оччолорго ол туһунан кэпсээбэт эҥин этилэр. Кэлин ити барыта биллибитэ. Кэпсиир туһунан бобо сылдьыбыттар курдук. Сэрии үчүгэйи аҕалбыта диэн суох. Онтон атына бэйэттэн эрэ тутулуктаах.
Кэпсэттэ Людмила ДАНИЛОВА