профессор Герхард Миллер, академичэскэй этэрээт салайааччыта
Олунньу 8 күнүгэр дойду үрдүнэн наука күнэ бэлиэтэнэр. Бу күн 1724 сыллаахха Петр I ыраахтааҕы уурааҕынан Арассыыйаҕа наукалар Академиялара төрүттэммитэ. Бу тэриллибит Академия биир бастакы улахан эспэдииссийэтэ быйыл, 2025 сылга, 300 сылын туолла.
Петр I өлүөн эрэ иннинэ Витус Беринг хапытааны ыҥыран кистэлэҥ сорудаҕы биэрбит. Улуу ыраахтааҕы Азия Американы кытары бэйэ бэйэлэрин силбэһэллэр дуу эбэтэр акыйаан уутунан арахсаллар дуу диэн билээри уонна Камчатка арыытын туһунан сиһилии билээри соруйбут эбит. Онон Бастакы Камчатскай эспэдииссийэ олунньу ый саҕаланыыта Петербург куораттан айаннаан 5 сылы быһа үгүс элбэх үлэни оҥорон Арассыыйа хотугулуу-илин өттүн чинчийэн наукаҕа сүдү суолталаах кылааты киллэрбитэ. Онтон 1733 сылтан эмиэ Беринг салайааччылаах Иккис камчатскай эспэдииссийэ саҕаланар. Кэлин бу 10 сылы быһа салҕаммыт эспэдииссийэни Улуу Хотугулуу эспэдииссийэ диэн ааттаабыттара. Чахчы, бу эспэдииссийэ элбэх улуу арыйыылары, наукаҕа ситиһиилэри, Арассыыйа хотугулуу-илин өттүн уһаты-туора туора чинчийэн Аан дойдуга биллэрэн, географическай карталары чуолкайдаан үгүһү оҥорбута. Онтон бу улахан тэрээһин эргийэр киининэн Дьокуускай куораппыт буолбута. Биһиги улууспутугар эспэдииссийэ Кэмпэндээйи туустаах сирдэрин чинчийбитэ. Ол курдук Витус Беринг 1734 сыллаахха сэтинньи 14 күнүгэр Дьокуускай кэнсэлээрийэтин аатыгар суругар Кэмпэндээйи тууһун ирдэһэн суруйбут. Онно «Бүлүү өрүскэ, хайаҕа бэртээхэй муустаах туус» баарын хамаандатыгар анаан бу кыһын бэлэмнииргэ диэн көрдөспүт. Эспэдииссийэни тууһунан хааччыйарга хааһынаҕа харчы көрүллүбэтэх эбит, онтон Иркутскай Илимскэйиттэн аҕаларга сыаната да, айана да ыарахан буолан Беринг чугастыы Кэмпэндээйиттэн ылларыан баҕарбыт. Онуоха кэнсэлээрийэ үлэһиттэрэ Бериҥҥэ Кэмпэндээйи тууһун ыларга суола суох, ким да хостообот диэн эппиэттээбиттэр. Бу суруктарын Крашенинников туһунан чинчийэ сылдьан «Камчатские экспедиции» диэн кинигэҕэ бэчээттэммитин булбуппут. Беринг туус ылар баҕа санаатын олоххо киллэрээри эспэдииссийэ чинчийэр былааныгар киллэттэрбит эбит. Ол иһин 1736 сыллаахха академическай этэрээт кыттыылааҕа Степан Крашенинников кэлэн Кэмпэндээйи туустаах сирдэрин чинчийээри Өлүөхүмэттэн кэлэн барбыт. Кини Кэмпэндээйигэ бэйэтигэр уонна Таас Туус хайатыгар сылдьан барбыт, бу үлэтин туһунан этэрээт салайааччыларыгар, Наука Академияларын бэрэпиэссэрдэригэр, Герхард Миллергэ, Иоганн Гмелиҥҥэ сиһилии отчуоттаабыт уонна айаннаабыт сирдэрин суруйуутун тиксэрбит. Инньэ гынан бу Улуу Хотугулуу эспэдииссийэ атын кыттыылаахтара Миллер, Гмелин, Фишер Кэмпэндээйи туһунан бэйэлэрин научнай үлэлэригэр суруйбуттар.
Онон бу Улуу Хотугулуу эспэдииссийэ биһиги Сунтаарбыт улууһугар Кэмпэндээйи туустаах сирдэрин үөрэтэн бастакы научнай чинчийиилэри оҥорон сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ.
Степан Крашенинников, устудьуон, академичэскэй этэрээт кытыылаа5а, Кэмпэндээйи туустаах сирдэрин чинчийээччи.
Иоганн Фишер, историк, академичэскэй этэрээт кыттыылаа5а
Татьяна МЕСТНИКОВА,
Кэмпэндээйи, бибилэтиэкэр, кыраайы үөрэтээччи