Саха омук киэн туттуута

Лоп курдук 70 сыл анараа өттүгэр Сунтаар сиригэр, номоххо киирбит дьикти кэрэ айылҕа­лаах Чуона үрэх кытылыгар турар, сахалар түөлбэлээн сүөһү-сылгы ииттэн, бултаан-балыктаан нус-хас олорор II  Дьаархан нэһилиэ­гин Туой Хайа диэн сэлиэнньэлэригэр, инникитин саха омугу аар-саарга аатырдыахтаах уол оҕо Аҥхаабыллар аҕаларын ууһугар, уһулуччулаах үлэһит, сорсуннаах булчут Чирээх Ньукулай дьиэ кэргэнигэр төрөөн, дьонун-сэргэтин үөрдүбүтэ. Уолларын Өлөксөөндүр-Өлөөскө диэн ааттаабыттара.

Саша олох кыра эрдэҕиттэн олус сытыы, мэник-тэник, түргэн, чыпчылҕан өйдөөх оҕо буолара биллэн барбыта. Кыр­дьаҕастар аҕатын туйаҕын хатарар уол төрөөбүт диэн сылыктыыллара үһү.

Сахаларга «Киһи үтүөтэ саа­даҕын үстэ курданар» диэн өс хоһооно бэрт былыргыттан баар. Ханнык баҕарар омукка, сахаларга эмиэ, киһи сурукка киирбит сирэй аатын таһынан кини сигилитин, атын дьонтон уратытын арыйан көрдөрөр хос ааттааһын баар. Александр Иванов, киһи киэнэ кылааннааҕа буолан, таптал хос аата олоҕун оҥкулларыгар, ситиитигэр-хотуутугар сөп түбэһиннэрэн үс төгүл уларыйбыта.

Кыра сылдьан, Саша мэнигэ, чаччыл­ҕата бэрт буолан туох да атах таҥаһын тулуппат үһү. Онуоха ийэтэ, ыксаан, хаа­тыҥкатыгар холуоһаны хатыыс куутунан силимнээн кэтэрдэн кэбиспит. Туой Хайа оҕолоро бөһүөлэктэригэр сыста турар хайа сирэйинэн ким хайыһарынан, ким салаасканан хатыыскалаан оонньоон дьоллонор идэлээхтэрэ. Арай Саша тоҥ холуоһалаах хаатыҥкатынан төһө эмэ үрдүк сыыртан охтубакка турбутунан сырылатан түһэр буола үөрэммит. Табаа­рыстара, ону сөҕөн, Холуоһа Сааска диэн аат иҥэрбиттэр. Дьэ, ити курдук, бүдүрүйбэт сүһүөхтээх улуу тус­туук буо­лар акы­лаата төрөөбүт Туой Хайатын үрдүк сыырыгар охсуллубут, чочуллубут эбит.

Сашаны, дьоҕурун таба көрөннөр, Сунтаарга биллии­лээх тустуук Анатолий Габышев спортивнай оскуолатыгар ылаллар. Онно уһулуччу талаан кэлбитэ тута биллибит, хайдах да харбаатахтарына мүлтүрү­йэн таба туттарбат, сымса, олох охтубат, сымыыт курдук биир кэм эргичиҥнии-кулахачыҥныы сылдьар ураты­лааҕын таба көрөннөр, уолаттар Сымыыт Сааска диэн ааттаабыттар. Ити аата кини тустуук быһыытынан борбуйун уйунар, бэйэтин тус­туутун таба тайанар кэмигэр сөп түбэһэр, салгыы сайдарыгар олук уурар аат буолбут.

Александр Николаевич дьылҕатыгар сүдү оруоллаах Улуу тириэньэр Дмитрий Петрович Коркин туһунан үгүс сырдатыы, суруйуу элбэх. Ол эрээри кини туһунан сонун соҕус түгэннэри ахтар наадалаах дии саныыбын. Дмитрий Петрович кэргэнэ Александра Семеновна биирдэ ахтан турардаах: «Биир­дэ күнүс Миитэрэй эбиэттии киирэн аһыы олорон: «дьэ Сунтаартан кыыс кыраһыабай уол оҕо кэлбит, кыргыттарбытын аймыыр киһи буолбут» диэн кэпсээтэ», – диэн. Улуу педагог сытыы-хотуу, мэник-тэник уол кэлбитин көрөн, кинини хайдах муоһалыырын быһаара охсубут. Оскуола бастыҥ кыраһаабыссатын, уопсастыбанньыгын Варя Макарованы ыҥыран ылбыт уонна эппит: «Иванов Сашаны эн шефтэһэҕин. Кини оскуоланы булгуччу бүтэриэхтээх», – диэн. Сашабыт инники дьылҕата бүтүннүүтэ ити биир этиинэн быһаарыллыбыт.

Биллиилээх тустуук Таатта уола Валерий Иванов кэпсээн турардаах: «Арассыыйа түһүлгэтигэр финалга тахсан сырыттахпына Дмитрий Петрович остуолга олордон кыратык аһатта уонна тобулу көрөн олорон: «Эн кимҥний?» – диэн ыйытан соһутта. Мин хап-сабар: «Иванов Валерабын», – диэччи буоллум. Киһим саҥата суох батары көрөн олорбохтоон баран: «Суох, эн Иванов Валера буолбатаххын. Саха сирэҕин», – диэтэ. Онтон ыла мин мэйии­бэр «Мин Иванов Валера буолбатахпын. Мин Саха сирэбин» диэн өйдөбүл хаһан да тахсыбат гына хам хатаммыта», – диэн.

Дмитрий Петрович аҕыйах саҥалааҕынан сурахха киирбит киһи. Иитэр-үөрэтэр да түгэнигэр элбэхтик лабысхалаабакка биир-икки этиинэн оҕолор өйдөрүгэр умнуллубат гына хатанар тыллары булар идэлээх эбит. Ити курдук саха омук Улуу учуутала хас биирдии оҕоҕо ураты сыһыаннааҕа. Кини итинник уратыларын туһунан элбэҕи суруйуохха сөп. Ол эрээри ыстатыйаны олус уһаппат инниттэн манан тохтуом.

Александр Иванов тустуук быһыытынан ситэн- хотон, Иран курдук тустуу таҥаралаах, улуу тустууктардаах дойдуга тиийэн, норуоттар икки ардыларынааҕы «Шах турнира» диэн аан дойду биир саа­май улахан түһүлгэтигэр уһулуччулаах талаанын, ускуустуба таһымыгар тиийбит үрдүк тиэхиньикэтин толору арыйан, 7 утарсааччытын барыларын кумалаан, Иран норуотун сөҕүүтүн-махтайыытын, сүгүрүйүүтүн ылбыта. Иранецтар киниэ­хэ, Сир үрдүгэр тустууктарга иҥэриллэр аат кылаан чыпчаалын биэрэн, Улуу Пехлеван диэн ааты иҥэрбиттэрэ. Дьэ, бу кини саадаҕын үһүс курданыыта этэ, ити аата кини Улуу тустууктар кэккэлэригэр киирбитин туо­һута буолбута.

Александр Иванов тустууга ситиһиилэрин, тустар ньымаларын туһунан исписэлиистэр элбэхтик суруйбуттара.

Онон бу кылгас ахтыыбар ону хатылаабаппын. Үгүс тыл – сымсах, аҕыйах тыл – минньигэс. Ол иһин тустуу эйгэтин биллэр-көстөр сүдү дьонун кини туһунан аҕыйах сыанабылларын ахтан ааһыахпын баҕарабын.

Александр Николаевич, бэйэ­тин айыл­ҕатынан айар дьоҕурдаах буолан, улуу импровизатор тус­туук быһыытынан билиниллэр. Кини турукка киирэн туста сылдьарын көрбүт ханнык баҕарар киһи сөҕөр-махтайар. Александр оннук илбиһирэн туста сылдьарын көрөн, соһу­йан, аан дойду тустууга федерациятын бэрэсидьиэнэ Милан Эрцеган: «Иванов – это Паганини на ковре!» – диэн саҥа аллайбыттаах. Паганини киһи аймах ус­туо­руйатыгар биир саамай улуу скрипаһынан ааҕыллар дьиҥнээх маэстро буол­лаҕа. Кини, сценаҕа тахсан, скрипкаҕа оонньуу туран илбиһирэн, үлүһүйэн бардаҕына, нотатын киэр илгэн баран, бэйэтэ саҥа, олох ураты, дьикти музыканы айан оонньуура диэн суруйаллар.

Тустуу туһунан суруйар суруналыыс­тар, улахан тириэ­ньэрдэр Александр Иванов туһунан: «Александр Иванов – борец двадцать первого века», «Высочайшая техника Александра Иванова, к сожалению, уйдёт вместе с ним – ни один борец не сможет повторить его…», «Александр Иванов является одним из самых высокотехничных борцов двадцатого столетия», «Александр Иванов очень красивый борец – он эталон!» – диэн эппиттэрэ барыта сурукка-бичиккэ киирэн сылдьаллар.

Ити мин сорох эрэ этиилэри киллэрдим.

Александр Иванов тустуук быһыытынан хаачыстыбаларын, таһымын тус­туу эйгэтин анал үөрэхтээх дьоно бу курдук үрдүктүк сыаналыыллар, итинтэн ордук үрдүк хайҕал ама баара дуу дии саныыгын…

Киһи быһыытынан Александр Нико­лае­вич – олус судургу, сэмэй, сахалыы киэҥ көҕүстээх, сиэдэрэй дууһалаах дьиҥнээх Эр киһи. Биһиги, кинини кытта уһуннук алтыспыт дьон, кини кимиэхэ эмит өһүрэ, ону уора-көстө ситиһэ сатыы сылдьарын олох билбэппит. Доҕотторугар олус тулуурдаах, хаһан да, хайдах да балыыҥкалаатахха бэрт холку, өһүргэммэт, хата, эбии оонньууга-күлүүгэ кубулутан кэбиһэр идэлээх киһи.

Биирдэ баанньыкка Сашаттан хаста тардынар этигиний диэн ыйыппыппар, киһим хап-сабар: “Уон иккитэ”, – диэтэ. Мин: «Пахай, доҕор, туох ааттаах мөлтөх киһигиний, уонна хайдах тус­тубуккунуй, Прокопий Петров 150-на тардынар үһү дии, дьэ бу – бухатыыр», – диэн хаадьылаач­чы буоллум. Онно Сашам тута: «У­баай, мин хайдах эрэ тустууга күрэхтэспит курдук өйдүүбүн ээ, турникка тардыныыга буолбатах этэ дии», – диэн барыбытын күллэртээтэ.

Үгүс тустууктар курдук кини олус сытыы өйдөөх, тугу да эттэххинэ, ону эрэ кэтэһэ сылдьыбыт курдук сөрү-сөптөөх харданы биэрэринэн сөхтөрөр. Ити – уһулуччулаах тустуук доҕотторбутугар барыларыгар баар ураты хаачыстыба. Доҕотторбут Ал­квиад Иванов, Илларион Федосеев, Василий Гоголев, Пётр Юмшанов – бары ураты сытыы тыл­лаахтар, хапсаҕай өйдөөхтөр, киһи сэрэнэн кэпсэтэр дьоно.

Улуу тириэньэр Георгий Бураков Александр Иванову олох ураты айдарыылаах тустуук быһыытынан сыаналыыр уонна биир түгэни бэлиэтээбит этэ. Саша олох ураты талаан буоларын  бэлиэтии көрөн, оскуоланы бүтэрээтин кытта Киевкэ киниэхэ дьарыктана кэлэригэр ыҥырбыт. Онуоха Саша: «Доҕотторбун кытта бэһиэ­бит, барыбытын физкультура институтугар куоҥкуруһа суох ылар буоллаххытына барабын», – диэн эппиэттээбит. Бураков ол саҕана кафедра салайааччыта буола илик кэмэ, көннөрү преподаватель эрэ, ол иһин Саша көрдөһүүтүн кыайар кыаҕа суох эбит. Онон Саша Бураковка барбакка, кини ити усулуобуйатын толорбут Алма-Ата институгар киирбит. Доҕотторо бары үрдүк үөрэхтээх исписэ­лиис­тэр буолбуттара, олохторугар кэккэ ситиһии­лээхтэр. Ити кини доҕотторугар хайдах курдук истиҥ сыһыаннааҕын, дууһата сиэдэрэйин көрдөрөр.

Ол эрэн диэххэ дуу, Бураков ити ахтыытыгар салгыы этэр: «Саша, Киевкэ дьарыктаммыта буоллар, Олимпиаданы, аан дойдуну ылыахтаах этэ…» – диэн.

Киһи ити этиини итэҕэйэр. Ол саҕана тустуу Украинаҕа Казахстаннааҕар быдан үрдүк таһымҥа турар этэ уонна Саша Алма-Атаҕа үчүгэй тириэньэрэ суоҕа.

Манна даҕатан, олимпийскай чөм­пүйүөн, бөлүһүөк өйдөөх Павел Пинигин этиитин өйдөөн кэллим: «Успуорт эйгэтигэр, улахан күрэхтэргэ уһулуччу улахан сыалы туруоруммут киһи бэйэмсэх соҕус буолара ирдэнэр эбит, тоҕо диэтэххэ, олоххо үөскүүр ол-бу быстах түгэннэргэ аралдьыйбакка, Улуу сыалгын эрэ иннигэр көрөн айаннаатаххына, ол сыалгар тиийэҕин», – диэн.

Бэйэтин туһугар эмиэ сөптөөх толкуй курдук дии. Бу түгэн киһини олус да толкуйдатар, ону хас биирдии киһи бэйэтэ эрэ анаарар буоллаҕа.

2015 сыллаахха билсибит харачаай омук аксакала Абрек Левшоков, маҥнай көрсөөт: «Сахалар кинигэ бэлэхтээтилэр, онно Александр Иванов туһунан ахтыллыбатах, ол тоҕо?» – диэн ыйытан соһутан турар. Туох диэн эппиэттиэхпин билбэккэ мунаа­ран баран: «Билиҥҥи успуорт салалтатын кытта уопсай тылы булбат быһыылаах», – диэн ханарытан соҕус хоруйдаатым. Ону киһим тута: «Мин оннук быһыылаах дии санаабытым. Саша олох эдэр эрдэҕиттэн барытыгар бэйэтэ толкуйдаах, туһунан көрүүлэрдээх буолара уонна ол санаатын төлөрүппэт этэ, ол уратытын илдьэ сылдьар эбит буоллаҕа», – диэбитэ. Ити мындыр өйдөөх Кавказ аксакала олох оҕо, эдэр сылдьан көрсөн ааспыт дьонун олус да табатык сыаналыырын, ону сүрэҕэр сөҥөрөн илдьэ сылдьарын билиҥҥэ диэри астына саныыбын.

Бу курдук дойдубутуттан тэ­йиччи ханна да сырыт, Александр Иванову билэр, туоһулаһар дьон үгүс буолар.

Кини бу курдук олоҕун устатын-туоратын тухары сахатын норуотун атын омуктар да ортолоругар үрдүк таһымнаахтык ааттатан кэллэ. Кини курдук тумус дьоммут үрдүк аналлара – норуоппут аата-суо­ла, ситиһии­тэ аан дойдуга дуорайарыгар уонна бэйэлэрин тула барыбытын түмүүгэ.

Александр Николаевич тустуу сайдыыта сыыһа хайысханы ылбытын, саха тустуутун оскуолата алдьанан, кэхтэн эрэрин олох эрдэттэн билэн араас таһымҥа туруулаһа, мөккүһэ сатаабыта кэмигэр өйдөнүллүбэтэҕэ. Түмүгэр ол туруулаһыыта бэйэтигэр охсуулаах буол­бутун бары билэ-көрө сылдьабыт. Кинини батыгаһа суох, айдааннаах, туһата суох мөккүөрдэри тэрийэр киһи курдук өйдөбүлү, хомойуох иһин, үөскэтэллэр, тириэньэр быһыытынан тугу да көрдөрбөтө диэн санааны олоҕо суох соҥнууллар.

Ол эрэн, Александр Николаевич баар алҕастары уот харахха ыйар, ону туоратар суоллары тобулар, ол кырдьыгын туһугар кэннинэн кэхтибэккэ туруулаһар. Ити – кини ураты хорсун санаалааҕын, күннээҕинэн, бэйэтигэр эрэ барыстаа­ҕынан көрөн олорботун туоһута. Ол иһин дьиҥнээх тустууну таптаач­чылар Александр Николаевиһы ытыктыыллар, истиҥник таптыыллар, норуот дьоруойунан билинэллэр, сүгүрүйэллэр.

Дьиҥэр, Александр Николае­вич курдук сүдү, тумус дьоммутун хааһахха илдьэ сылдьан сүбэһит оҥостон сайдыы суо­лунан чиҥ үктэллээх барыах тустаах­пыт.

Александр Иванов –  уһулуччулаах тус­туук эрэ буолбатах, кини элбэх ситиһии­лээх үрдүк таһымнаах тириэньэр. Үлэтин түмүктэрин иитэн-такайан таһаар­быт тус­тууктара, кинилэр ситиһии­лэрэ туо­һулууллар. Ол курдук, кини 10-ча но­руоттар икки ардыларынааҕы кылаас­таах маастардары ииттэ, үөрэнээччилэрэ Ва­ле­рий Керемясов, Николай Яковлев Арассыыйа чөмпүйүөн­нэрэ буолбуттара, Михаил Протопопов – Аан дойду кубогын боруонса призера, кинилэр үһүөн ССРС сүүмэрдэммит хамаанда­тын састаабыгар киирэ сылдьыбыттара. Пётр Малардыров Александр Николаевич салалтатынан дьарыктанан Арассыыйа­ҕа иккитэ бастаабыта, үөрэнээччитэ Ньургун Иванов Ярыгин тур­нирын кыайбыта, Андрей Яковлев кини бэлэмнээһининэн Ярыгин турнирыгар иккис буол­бута, ССРС сүүмэр­дэммит ха­маан­датыгар киирэ сылдьыбыта.

Онон, Александр Николае­вич, туох да мөккүөрэ суох, сахаларга биир саамай үрдүк ситиһиилээх тириэньэр быһыытынан билиниллэр.

Александр Николаевич үрдүк маастарыстыбатын, тустууну би­лэр таһыма үрдүгүн, тириэ­ньэр быһыытынан уопутун барытын учуоттаан, тустуу федерациятын саҥа салалтата, тустууну тэрийээччилэр кинини Саха Өрөспүүбүлүкэтин көҥүл тустууга сүүмэрдэммит хамаан­датын тириэньэр-консультаны­нан анаабыттара тус­тууну таптааччылары олус үөрдүбүтэ, астыннарбыта. Кини бу үлэтигэр саҥа анаммыт тириэньэр-консультант, олимпийскай чөмпүйүөн Гаджимурад Гацаловы кыта сү­бэлэрин холбоон, тустуубут инники сайдыытыгар элбэх туһаны аҕалыахтара диэн эрэл санаа баар.

Александр Николаевич оло­ҕун бу дьоһуннаах кэрдиис кэмин дьоллоохтук-соргулаахтык олорон кэллэ. Олус элбэх ситиһиилээх, сахатын норуота кинини дириҥник ытыктыыр, онтун киниэхэ истиҥ сыһыанынан биллэрэр.

Тапталлаах кэргэнин Варвара Афанасьевнаны кытта оскуола саҕаттан бастакы тапталларын бүөбэйдээн илдьэ кэллилэр, үс оҕо ийэ­тэ-аҕата, элбэх сиэн эһэтэ-эбэтэ буолар дьолу толору билэн олороллор.

Игорь Николаев, СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ.

«Сунтаар сонуннара» хаһыат 15.01.21 архыыбыттан.