Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрии сылларыгар Наахараҕа дьон олоҕо улаханнык айгыраабыта. 1939 с. саҕалаан 1943 с. диэри уот кураан буолан, от, бурдук үүммэтэҕэ. Сэриигэ Бүлүүчээн нэһилиэгиттэн күүстэрин үгэнигэр сылдьар 125 киһи фроҥҥа барбыта. Онтон тыылга хаалбыттартан 120 киһи өлбүтэ.
Аҕа дойду көмүскэлигэр
Сэрии саҕаланыытын дьон араастык өйдүүллэр. Балтараа ый буолаат, элбэх киһиэхэ сэриигэ бэбиэскэ туттараллар. Оттуу, бурдук быстара сылдьыбыт ыччат дьон хотуурдарын, атырдьахтарын маска ыйаат, ыҥыыр атынан Бүлүүчээнтэн 60 аттаах киһи хомуллан Сунтаардыыллар. Бастакы хомуурга 70-ча киһи ыҥырыллыбыт. Биллэрин курдук, бастакы барааччылар Бүлүү өрүс уута түһэн хаалан, балаҕан ыйын 5 күнүгэр Туруктаҕа сатыы киирбиттэрэ. Сунтаарга киирэн, сорох салайар үлэһиттэргэ бронь биэрэн хаалларбыттар. Оройуон байыаннай остуолун начальнигынан Данилов Петр Николаевич үлэлиирэ. Саамай ыраах сытар куһаҕан суоллаах-иистээх нэһилиэктэн саамай хоһуун уолаттара бардахтарына, сатаныа суох курдуга уонна, баҕар, сэрии түргэнник бүтүө диэн да буолуо, итинник дьаһаммыттар. Эмискэ кэлбит аата суох алдьархайы мүлүрүтэн, хаалбыт эдэр дьон 1941-1942 сыл кыстыгын этэҥҥэ туораабыттар. 1942 с. сааскы ыһыы бүтээтин кытта иккис хомуурга 30-ча киһиэхэ бэбиэскэ туттараллар. Ол иһигэр Наахараттан ситэтэ суох ааҕыынан 17 киһи ыҥырыллыбыт. Наахараттан сэриигэ барааччылар Күөл Баһыгар, Арыылаахха мустан бараллар эбит. 1942 с. Батаактан, Наахараттан барааччылар Арыылаахха мустан, Хордоҕойтон кэлэр дьону күүтэн, Киирээтинэн быһалаан боруочука суолунан барбыттарын ахтыбыттар. Олоҕу тутуох, нэһилиэги туругурдуох баар-суох дьонноро баралларыттан хараастыы хараҕын уута, дьахталлар, оҕолор ытаһыылара-айманыылара сүрдээх үһү. С.П. Михайлов кэпсииринэн, Арыылаахха барааччылары атаарбыттар. Онно холкуос биригэдьиирэ эдэр киһи Чыккай Маарыйа уола Филипп Степанов хаалааччыларга туһаайан долгутуулаах тылы эппитэ.
Наахараттан сэрии кыттыылаахтара
- Алексеев Степан Сергеевич 1944 с. ыам ыйыгар барбыт, 1950 с. кэлбит.
- Анисимов Илья Николаевич 1950 с. эргиллибит.
- Анисимов Семен Андреевич Арыылаах түбэтиттэн иккис ыҥырыкка барбыт. 1946 с. Эстонияҕа «Лесные братья» баанданы урусхаллааһыҥҥа өлбүт.
- Герасимов Яков Семенович Наахараттан Арҕаа фроҥҥа сылдьыбыт. Берлиҥҥэ тиийбит. Кэлэн баран, сотору өлбүт. 1988 с. киниэхэ Кыһыл Знамя уордьана кэлбитэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ Григорий, Варвара, Мария игирэлэр. Бу киһи мэлдьи оһуордаах этэрбэстээх буолара дииллэр. Уус тарбахтаах киһи этэ.
- Григорьев Павел Васильевич (Мүлүүк Баһылайын уола) иккис ыҥырыкка ыҥырыллан баран, сураҕа суох сүппүт.
- Григорьев Петр Гаврильевич (Григорьев Дмитрий быраата) сураҕа суох сүппүт.
- Григорьев Анис Вуколович 1943 с. от ыйын 8 күнүгэр ыҥырыллыбыт. 17-с гвардейскай стрелковай дивизия рядовой ытааччыта. 2612 эвакуационнай госпитальга олунньу 22 күнүгэр 1944 с. өлбүт. Витебскэй уобалас Лиозно куоратыгар көмүллэ сытар.
- Данилов Прокопий Михайлович Хаҥаластан бастакы барыыга ыҥырыллыбыт. 1943 с. тохсунньу 18 күнүгэр өлбүт. Автоматчик эбит. Минскэй куоракка Могилев Высота диэн сиргэ көмүллүбүт.
- Данилов Пахом Михайлович Хаҥаластан ыҥырыллыбыт. 1943 с. сураҕа суох сүппүт.
- Данилов Петр Романович, Батаак, төннөн кэлбитэ.
- Егоров (Петров Семен Максимович (Григорьевич) — Сыалбай Чынаха-Петров Киргиэлэй ииппит уола, Батаак. Бастакы барыыга ыҥырыллыбыт. 1944 с. бэс ыйын 15 күнүгэр өлбүт.
- Иванов Тихон Кириллович бастакы барыыга ыҥырыллыбыт, 1943 с. ыам ыйыгар кыргыһыыга өлбүт.
- Иванов Петр Буколович, Хаҥалас, сураҕа суох сүппүт.
- Кокорев Петр Лукич, Батаак, иккис ыҥырыкка 1943 с. сэтинньи 17 күнүгэр ыалдьан өлбүт.
- Кокорев Иван Лукич, Батаак, иккис ыҥырыкка ыҥырыллыбыт, сэтинньи 17 күнүгэр 1943 с. өлбүт. Костромаҕа көмүллүбүт.
- Кокорев Алексей Анисимович сэрииттэн инбэлиит төннүбүт.
- Кокорев Степан Гаврильевич 1944 с. тохсунньуга иккис ыҥырыкка барбыт.
- Комариков Прокопий Николаевич иккис ыҥырыкка барбыт. 1942 с. балаҕан ыйыгар кыргыһыыга снарядка түбэһэн өлбүт.
- Кузнецов Яков Николаевич, учуутал, Дьаархантан 1942 с. барбыт. 1943 с. бэс ыйыгар госпитальга өлбүт.
- Максимов Иннокентий Михайлович иккис ыҥырыкка барбыт. 1943 с. кулун тутар 14 күнүгэр өлбүт.
- Осипов Никита Михайлович иккис ыҥырыкка барбыт. 1943 с. төннүбүт.
- Павлов Семен Михайлович 1942 с. ыҥырыллыбыт. 1946 с. кэлбит.
- Павлов Прокопий (Николай) Гаврильевич иккис ыҥырыыга барбыт. Муус устар күнүгэр 1943 с. кыргыһыыга өлбүт.
- Петров Дмитрий Самсонович иккис ыҥырыкка барбыт, 1943 с. кулун тутарга өлбүт.
- Петров Самоил Самсонович иккис ыҥырыкка барбыт, төннөн кэлбит.
- Петров Николай Егорович-Муордьун 1944 с. ыам ыйыгар ыҥырыллыбыт. 1950 с.а төннөн кэлбит.
- Петров Иван Афанасьевич 1943 с. барбыт. 1944 с. ахсынньыга өлбүт.
- Петров Иван Яковлевич 1942 с. Бүлүү куоратыттан барбыт. 1943 сыл атырдьах ыйыгар өлбүт. Ким уруута буолара биллибэт.
- Петров Яков Николаевич иккис ыҥырыкка барбыт. Сураҕа суох сүппүт.
- Петров Степан Николаевич.
- Понохов Иннокентий Иванович иккис ыҥырыкка барбыт. 1945 с. эргиллэн кэлбит.
- Понохов Петр Егорович иккис ыҥырыкка барбыт, сураҕа суох сүппүт.
- Понохов Николай Гаврильевич бастакы ыҥырыыга барбыт. Понохов Александр Иванович аҕатын быраата.
- Потапов Николай Гаврильевич 1942 с. ыам ыйыгар барбыт. 1950 с. төннөн кэлбит.
- Татаканов Иван Прокопьевич иккис ыҥырыкка барбыт, сураҕа суох сүппүт.
- Татаканов Николай Прокопьевич 1942 с. барбыт, 1943 с. төннөн кэлбит.
- Степанов Филипп Гаврильевич Арыылаахха биригэдьиир. 1943 с. атырдьах ыйын 9 күнүгэр барбыт. 1945 с. кэлэн иһэн, Дьокуускайга өлбүт.
- Потапов Николай Николаевич-Мотоой 1941 с. барбыт. 1945 с. олунньуга өлбүт.
- Семенов Василий Николаевич Чокурова Евдокияны кытта бииргэ төрөөбүт, эргиллэн кэлэн иһэн, Өлүөхүмэҕэ тохтоон ыал буолбут.
- Степанов Егор Федулович 1941 — 1946 сс. Забайкальскай фроҥҥа сулууспалаабыт.
- Кокорев Данил Анисимович 1942 с. аармыйаҕа барар бэбиэскэлээх Дьокуускайга борохуокка киирэн анньыһа сылдьан, ууга түһэн өлбүт.
Үлэ фронугар сылдьыбыттар
- Моехов Василий Дмитриевич
- Петров Афанасий Прокопьевич
- Афанасьев Егор Саввич
- Понохов Дмитрий Егорович.
Бу испииһэккэ Данилов Афанасий Михайлович киирбэтэ. Батаакка акка тэптэрэн өлбүтэ дииллэр. Григорьев Петр Гаврильевич, Павлов Прокопий Гаврильевич, Потапов Николай Николаевич, Петров Иван Яковлевич — түөрт киһи кимнээх уруулара буолара чуолкайдаммата.
Бу ситэтэ суох испииһэгинэн көрдөххө, 25 эдэр, чэгиэн дьон Ийэ дойдуларын туһугар эдэркээн олохторун толук уурбуттара. Олор истэригэр Яков Петров, Прокопий, Пахом Даниловтар, Иван, Петр Кокоревтар бааллар. Наахараттан 40 киһи ыҥырыллыбытыттан 13 киһи төрөөбүт Наахараларыгар эргиллибит. 3 киһи үлэ фронугар сылдьыбыт. Степанов Егор Федулович Сиэйэттэн сэриигэ барбыт. Үлэ фронугар сылдьыбыттар ситэ чуолкайдамматылар. Оройуонтан элбэх киһи Кэмпэндээйигэ туус хостооһунугар, Мухтуйаҕа мас үлэтигэр, хоту балыкка сылдьыбыттара учуоттамматах буолуон сөп.
Эдэркээн олохторун Ийэ дойдуларын иһин толук уурбут дьонтон сорохторо дьиэ-уот тэринэ илик туҥуй дьон… Ханна эһиги көмүс уҥуоххут көмүллэ сытара буолуой? Сорохтор сэрии уот будулҕаныгар сураҕа суох сүппүттэр.
Семенов Василий Николаевич өһөх түбэтигэр төрөөбүт киһи. Наахараҕа улааппыт. Сэрииттэн суруга кэлэрэ үһү. Командование махтала хаста да кэлбит. Барыан иннигэр олус сааһыт киһи эбит. Сааһын эбинэн, тылланан баран, Уһук Илиннээҕи фроҥҥа түбэспит. Японияны утары сэриигэ кыттыбытын иһин «За отвагу», «За боевые заслуги», «За победу над Японией», «За 20 лет Победы над Германией» диэн мэтээллэрдээх кэлбит. Сэрии кэнниттэн 1949 с. диэри Комсомольскай куоракка сулууспалаабыт, 7 сыл 5 ый аармыйаҕа сылдьыбыт. Бииргэ сулууспалыыр табаарыһыныын Иван Иванович Егоровтыын Өлүөхүмэҕэ күүлэйдии кэлэр. Манна кэлэн, Павла Семеновна Ордахованы көрсөн, 1950 с. ыал буолан хаалан хаалар. Кыыллаахха олорон мэлдьи биригэдьиир, звеновод эбит. Кини үлэлиир кэмигэр Кыыллаах сэлиэнньэтэ Кыһыл Знамя ылбыт. Ол мусуойга баар. 1969 с. өлбүт.
Максимов Иннокентий Михайлович көнө ньуурдаах Арыылаах эбэ, Кыталык хотун томтордорунан сүүрэн-көтөн улааппыта. Ааттыын да кэрэ айылҕа томторун тула олорбут киэҥ аймах Ыаһах Мэхээлэтин маанылаах уола 1898 с. төрөөбүтэ. Агдаары үрэҕин бултаах тайҕатын туора-маары сыыйбыт сорсуннаах булчут, үлэһит, олус кыанар киһи эбит. Кэлбит-барбыт сытыы киһини биригэдьииринэн анаабыттар. Таптыыр кэргэниниин Мариялыын кыыс оҕолонон олорон испиттэрэ баара… 1942 с. хоһуун биригэдьиир 44 сааһыгар сэриигэ барбыта. Биһигин ыйаабыт Кыталыга хоһуун уолун сайыһа хаалбыта. Кини Инградскай уобалас Старорусскай сэлиэнньэтин босхолооһуҥҥа Ильмень күөл кыргыһыытыгар өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбитэ.
Петров Николай Егорович Забайкальскай фроҥҥа сылдьыбыта. Хойут кэлбитэ. Госпитальга сыппыт быһыылааҕа. Элбэх наҕараадалардаах этэ дииллэр. Ахтыы хаалбатах.
Кэлин Николай Егорович диэниттэн таһааран, Мординов диэн аат быспыттара. Үлэ дьоно олус оонньуулаах буолаллар. Араас ааты дьаралыктаан кэбиһээччилэр. Кыра Наахараҕа грузин Швилилэр, Кочубейдар бааллар этэ.
Кэлин быһаччы «Муордьун» диэн ааттыыр буолбуттара. Николай Егорович кэллэ да, холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр кыттан барбыта. Үксүн бостуук, сүөһү аһатааччы буолара. Кини сайыҥҥы куйааска атаҕын соһо сылдьан мэччитэн, түптэлээн харайбыт субайдара күһүн саамай уойуулаах буолаллара. Дойдутун эдэр ыччата дьоллоох буоларыгар ис сүрэҕиттэн баҕараахтыыра. Ким туохха дьоҕурдааҕынан идэлэрин ылалларын сүбэлиирэ. Үчүгэй дьахтарга түбэһэн, оҕолонон-урууланан олоруо этэ буоллаҕа, суостаах-суодаллаах халабырдьыттартан көмүскээн ылбыт төрөөбүт дойдутугар. Оннук дьол тиксибэтэҕэ да буоллар, кини мичээрдии көрбүт харахтара, номоҕон мөссүөнэ биһиги, биир дойдулаахтарын, өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр мэлдьи баар. Хас биирдии киһи айылҕа маанылаах бэлэҕэ. Кини умнуллан хаалыан сатаммат.
Хас биирдии сэрии кыттыылааҕын олоҕун үөрэтии — биһиги, кэнэҕэски көлүөнэ ыччат, иэспит.
Наахара нэһилиэгин кинигэтиттэн. Балаһаны бэлэмнээтэ: Сунтаар киин бибилэтиэкэтин ааҕар саала сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ Саргылана Генерова
