Муҥха – саха норуотун өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит үтүө үгэһэ, билигин, аныгы да кэмҥэ, суолтатын сүтэрбэт. Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбит көмүс хатырыктааҕынан аһаан, киһи-хара буолан кэлбиттэрин билэбит. Алтынньы бүтүүтүттэн халлаан тымныйдаҕына, күөл киһини уйар буоллаҕына, балык бөлөхтөһөр кэмигэр муҥхалааһын саҕаланар.
Эр киһи бултуу бардаҕына айылҕаҕа сылдьыы суруллубатах сокуонун, сиэрин-туомун тутуһара булгучулаах. Муҥха былыр-былыргыттан элбэх үгэстэрдээх, сиэрдээх-туомнаах. Ол курдук, муҥха түһэр кэмигэр дьахтар аймах күөлгэ киирбэт. Муҥха түспүтүн кэннэ оҕо-аймах, кэрэ аҥаардар күөлгэ киирэллэр. Дьахтар муҥханы үрдүнэн атыллаатаҕына балык хаппат буолар диэн этэллэр. Муҥхаҕа өлбүттээх эбэтэр киһи көмүүтүгэр сылдьыбыт «кирдээх» дьон баар буоллахтарына, Байанай балыгын киритэн, бултаппат. «Кирдээх» киһи 40 хонук устатыгар эбэтэр саҥа ый тахсыар диэри ыраастаныахтаах. Муҥха кэмигэр эбэҕэ элбэх киһи киирэн айдаарыа, этиһиэ суохтаах. Сахалар өйдөбүллэринэн туох барыта иччилээх. Дьон улаханнык айдаарсан бардаҕына эбэ иччитэ сөбүлүлээбэт, балыгыттан бэрсибэт. Эбэ балыгын бэристэҕинэ хаһан даҕаны мыымматтар. Муҥхаҕа күөл төһө балыгы бэрсибитин ону үөрэ-көтө ылыахтааххын. Күөх Боллох төһө балыгы бэрсибитигэр махтаныллар.
Муҥханы биир тэрийээччи, бас-көс киһи баар буолар. Бу киһи күөлү, балыктааһын сиэрин-туомун үчүгэйдик билэр буолуохтаах. Ону тэҥэ элбэх дьону сааһылаан салайар эрэ буоллаҕына сырыы табыллыан сөп. Муҥхалыы киириэх иннинэ аал уоту оттон, баай барыылаах Байанайтан Күөх Боллохтон айах тутан өттүк харалаах ыытарыгар көрдөһүллэр. Тэрийэр киһи сиэри-туому кэлбит дьоҥҥо санатан сырдата түһүөн эмиэ сөп. Ону тэҥэ, көрү-нары, оонньууну, күрэһи эмиэ көҕүлүттэн тутуохха сөп.
Сунтаар нэһилиэгин олохтооҕо балыксыт Артур Иванов муҥха туһунан санаатын үллэстэр:
– Сир-сир аайы араастык муҥхалыыллар. Холобур, Кэбээйигэ о.д.а. сирдэргэ балыгы үүрбэккэ муҥханы соһон бултууллар. Оттон биһиги балыгы үүрэн муҥхалыыбыт. Муҥха сиэрэ-туома элбэх. Былыр кырдьаҕастар этэллэринэн, кыра күөлгэ сыл аайы муҥхалыыр балыга эстиэн сөп диэн. Онон 1-2 с. сынньатыллыахтаах дииллэрэ. Оччоҕо күөл балыга эстибэт уонна улаатар даҕаны. Муҥха хараҕа 3.0-тэн кыра буолуо суохтаах. Кыра харахтаахха ситэ илик балык ыамата кэлсэр, ол сыыһа.
Муҥхаҕа үүнэр көлүөнэ ыччаты уһуйар хайаан да наада. Үөрэх тэрилтэлэрэ оҕолорго муҥха тэрийэллэрэ олус туһалаах. Бу туһунан оҕолор санааларын маннык этэллэр:
Артур Спиридонов, Сунтаардааҕы лиссиэй 9-с «б» кылааһын үөрэнээччитэ:
– Мин былырыын муҥхаҕа Илимнииргэ уонна Аллыҥаҕа аҕабын кытта сылдьыбытым. Онно бииргэ үөрэнэр табаарыстарым эмиэ бааллара. Кинилэрдиин биһиги балык үүрээн нырыыһыттаабыппыт. Дьон элбэх этэ. Добуочча балыгы ылбыппыт.
Маннык тэрээһиннэргэ уол оҕо сылдьыахтаах дии саныыбын. Бастатан туран, айылҕаҕа сылдьар сиэри-туому кытта билсэҕин, сатабылгын сайыннараҕын. Бу билбит-көрбүт сатабылбыт олохпутугар инникитин көмө буолуо. Саамай сүрүнэ – өбүгэлэрбит төрүт үгэстэрин билиэхтээхпит.
Айысхан Иванов, Сунтаар 3 №-дээх оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ:
– Аан бастаан иллэрээ сыл оскуолабыт оҕолорун кытта учууталбыт Александр Уаровтыын Аллыҥа нэһилиэгэр баран муҥхалаан кэлбиппит. Муҥха туһунан кинигэҕэ ааҕан билэр этим. Онтон бара сылдьан илэ харахпынан көрөн, олус астынан кэлбитим. Саҥаны элбэҕи билбитим. Биһиги нырыыһыттаабыппыт. Балыгы үүрэргэ нырыы диэн маһы тутталлар эбит. Бу мутуга соломмут хахыйах буолар. Нырыыны ойбоҥҥо уган, кыһарыйа анньыалаан, тыаһатан, булкуйан балыгы үргүтүллэр. Барбыт дьон бары илии тутуурдах, балыктаах кэлбиппит.
Алена ИВАНОВА
.