«Дойдубут иннигэр ытык иэспитин толордохпут» диир бэтэрээн
Кутанаттан төрүттээх, билигин Дьокуускайга олорор Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Мартын Герасимович Григорьев быйыл үбүлүөйдээх 100 сааһын туолар.
Мартын Герасимович 1925 с. от ыйын 25 күнүгэр Сунтаар оройуонун Кутана нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1932 с. сэттэ кылаастаах оскуолаҕа киирбитэ, ол эрэн кыайан оскуолатын түмүктээбэтэҕэ. Аҕалара куруук үлэтигэр, айаҥҥа сылдьар буолан, ыал улахан оҕото буоларын быһыытынан, ийэтигэр дьиэҕэ-уокка, хаһаайыстыбаҕа көмөлөһөрө.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытын туһунан сураҕы кинилэр райкомтан сэлиэнньэҕэ кэлбит дьонтон истибиттэрэ. Оччолорго Мартын 16 саастааҕа. Призывниктар кэккэлэригэр икки сыл буолан баран, 1943 с. киирбитэ. 18 саастаах Мартын сулууспата Манчжурия илин кыраныыссатын таһыттан саҕаламмыта. Милитаристскай Японияны кытта тиһэх кыргыһыыларга кыттыбыта.
Мартын Герасимович зенитнай артиллерист, биэс киһилээх зенитнэй отделение хамандыыра этэ. Кинилэр алта буолан 37 мм-даах автоматическай пушка кэннигэр тураллара. «Сулууспа сүрдээх кутталлаах уонна ыарахан этэ. Өстөөх албын-көлдьүн, уодаһыннаах этэ, түүннэри кыраныыссаны атаакалыырбыт. Кыргыһыылар кылгас эрээри, ол эрэн тыйыс этилэр» диэн кини бэйэтин автобиографиятыгар ахтар.
Кыайыы туһунан саллааттар байыаннай чааска үөрүүлээх миитиҥҥэ билбиттэрэ. Ону построение кэмигэр иһитиннэрбиттэрэ. Мартын Герасимович ол түгэни үчүгэйдик өйдүүр, маннык диэн бэлиэтиир:
«1945 с. бары олус күүппүт, үөрүүлээх күммүт үүммүтэ. «Ураа!» диэн хаһыытыы-хаһыытыы үөрбүппүт. Ол кэмтэн ыла элбэх кэм ааста. Биһиги оччолорго эдэр эрчимнээх, күүстээх-уохтаах ыччаттар этибит, хорсун быһыыны толордубут дии санаабатахпыт, дойдубут иннигэр ытык иэспитин толордохпут дии».
Мартын Герасимович аармыйаҕа сэттэ сыл сулууспалаабыта. Старшай сержант званиелаах дойдутугар 1951 с. 25 сааһыгар кэлбитэ. Кэлбит сылыгар урут фроҥҥа бииргэ барбыт уолаттарыттан аҕыйах киһи тыыннаах хаалбытын истибитэ. Дойдутугар эргиллэн кэлэн баран, 1986 с. диэри оройуоннааҕы олох-дьаһах кэмбинээтигэр үлэлээбитэ.
Кэргэнэ Мария Еремеевна Саввинованы кытта Мартын Герасимович дьоллоох олоҕу олорбуттара. Кинилэр түөрт оҕону улаатыннарбыттара – түөрт кыыс уонна биир уол. Ол гынан баран, хомойуох иһин, кэргэнэ уонна уола эрдэ олохтон туораабыттара.
«Бэйэбин дьоллоох киһинэн, аҕанан, эһэнэн, хос эһэнэн ааҕынабын, хос сиэннэрбин көрөр дьоллоохпун, кинилэр ситиһиилэриттэн үөрэбин. Ытык аҕам сааспар диэри олорор дьоллоохпун, дойдум, Сахам сирэ хайдах курдук тэтимнээхтик сайдарын көрөрбүттэн үөрэбин. Маннык Улуу дойдуга төрөөн-үөскээн олорорбунан киэн туттабын»
Мартын Герасимович Аҕа дойду сэриитин II истиэпэннээх уордьанынан, «Японияны Кыайыы иһин» мэтээлинэн, Жуков мэтээлинэн, «Аҕа дойдуну көмүскээччи» бэлиэ уонна үбүлүөйдээх мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ. Кини билигин кыыһын кытта Дьокуускай куоракка олорор. Бу соторутааҕыта «Саха сирин Бочуоттаах олохтооҕо» буолбутунан эҕэрдэлиибит! Ытыктабыллаах бэтэрээммитигэр кытаанах доруобуйаны баҕарабыт.
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат
1941 с. от ыйыгар бастакы хомуурга 30-ча киһи Сунтаартан Туруктаҕа диэри сатыы айаннаан Ленаҕа киирэн, борокуотунан барбыттара. Тиийэн үөрэнэ түһээт, Курскай, Смоленскай, Сталин-град, Москва аттыгар кырыктаах сэриигэ өстөөҕү кытта күөн көрсүбүттэрэ, үгүстэр сэрии толоонугар дьоруойдуу охтубуттара. Кутана нэһилиэгиттэн барыта, чуолкайа суох дааннайынан, 175 киһи уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Кинилэртэн 56 буойун кыайыы-хотуу көтөллөнөн дойдуларыгар эргиллэн кэлбитэ.
1-кы, 2-с хомуурга барбыттар үгүстэрэ Арҕааҥҥы фроҥҥа түбэһэн сэриилэспиттэрэ. Хотугулуу-арҕааҥҥы фронт Старая Русса оройуонугар Кутана нэһилиэгиттэн 7 киһи кыттыбыта суруктарыттан биллэр: Николай Степанов, Иван Макаров, Семен Андреев, Алексей Егоров, Иннокентий Попов, Прокопий Крыжановскай, Андрей Данилов, Калининскай туһаайыыга: Никифор Иванов, Алексей Акимов, Степан Иванов, Иван Назаров, Иван Спиридонов уо.д.а. хорсун быһыылары көрдөрбүттэрэ.
Биһиги Ийэ дойдубут тэбэр сүрэҕин Москва куорат иһин кыргыһыы Аан дойду иккис сэриитин историятыгар быһаарар оруолу ылбыта. Кутанаттан Иван Родионович Алексеев «Москва таһыгар сэриилэһэ сылдьабын» диэн суруга дьонугар кэлбитэ. Ити кэннэ киниттэн туох да сурах биллибэтэҕэ. Иван Сергеевич Петров 413-с стрелковай дивизияҕа сэриилэспитэ. Кимэн киириигэ улаханнык контузияланан, илиитин тосту ыттаран дойдутугар эргиллибитэ. «Хорсунун иһин» мэтээллээх. Марк Михайлович Гурьев – артиллерист, Москваны, Сталинграды көмүскэспитэ. Ростов уобалаһын фашистартан босхолооһуҥҥа сэриилэһэ сылдьан дьоруойдуу охтубута. Малая Толмачка сэлиэнньэ таһыгар көмүллэ сытар. Саастарын үгэнигэр сылдьар Кутана чулуу уолаттара Иннокентий Афанасьевич Данилов, Иннокентий Егорович Попов, Василий Наумович Иванов, Кирилл Федорович Иванов, Григорий Егорович Саввинов уо.д.а. сэрии толоонугар охтубуттара. Кинилэр көмүс уҥуохтара көмүллүбүт сирдэрин олохтоохтор дириҥник махтанан туран көрөллөр-истэллэр, кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэллэр.
Тыылга буоларын курдук оҕонньоттор, эмээхситтэр, дьахталлар, оҕолор уонна доруобуйаларынан сыыйыллыбыт өттүлэрэ хаалбыттара. Холкуостарга сорук улахана: сүөһү ахсаанын сарбыйбакка, ыһыы сирин салгыы кэҥэтэн, үрдүк үүнүүнү ыларга, Туруктаҕа мас кэрдиитигэр, Кэмпэндээйигэ туус таһыытыгар, почта, нэһилиэк дьаамын сүүрдүүтүгэр, түүлээх бултааһыныгар үлэлииргэ. Байыаннай нолуокка, фроҥҥа ичигэс таҥаһы тигиигэ сорудах-былаан түһэрэ. Маны барытын хаалбыт аҕыйах дьон, икки хараҥаны холбоон, толоро сатыыра.
Мочууһун нэһилиэгэ сэрии сылларын устата кыайыы туһа диэн: оборона фондугар харчынан 54381 солк., «Советская Якутия» танковай колонна оҥоһуутугар 4840 солк., босхоломмут оройуоннарга көмөҕө 1360 солк. хомуйан туттарбыттара. 61 тыһ. солк. сойуом облигацияларын хомуйбуттара. Фроҥҥа 840 куобах тириитин, 124 ичигэс үтүлүгү, 18 киилэ 450 гр. үрүҥ көмүһү туттарбыттара. Хас да төгүл баһыылка ыыппыттара. Маҥнайгы, иккис, үһүс байыаннай сойуомнары төлөөбүттэрэ.
УОРДЬАННААХ БУОЙУННАР
- Алексей Алексеевич Акимов, (1920-1977) сержант. Кыһыл сулус уордьаннаах, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллээх.
- Василий Ефремович Александров, (1924 с.т.) Аҕа дойду сэриитин II ист. уордьаннаах, «Японияны кыайыы иһин», «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллэрдээх.
- Георгий Дмитриевич Архангельскай, (1923-1990) гвардия сержана, Саха АССР үтүөлээх учуутала, Албан Аат II истиэпэнэ уордьаннаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
- Анисим Аввакумович Васильев, (1920-2000) сержант, «Аҕа дойду сэриитин» І истиэпэнэ уордьаннаах, «Германияны кыайыы иһин» мэтээллээх, историческай наука кандидата, СГУ доцена.
- Мелетий Аввакумович Васильев, (1916-1993) гв. капитана, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо, «Кыһыл сулус» уордьаннаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин», «Сталинград оборонатын иһин» мэтээллэрдээх.
- Митрофан Иннокентьевич Васильев, (1924-1990) «Аҕа дойду сэриитин» І истиэпэнэ уордьаннаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх, «Туйгун снайпер» бэлиэлээх.
- Мартын Герасимович Григорьев, (1925) «Аҕа дойду сэриитин» І истиэпэнэ уордьаннаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
- Василий Афанасьевич Макаров, (1925-2001) Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо, «Аҕа дойду сэриитин» ІІ истиэпэнэ уордьаннаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
- Семен Михайлович Николаев, (1916-1978) «Кыһыл сулус» уордьаннаах, хас да бойобуой мэтээллэрдээх, инбэлиит.
- Илья Никифорович Сафонов, (1906-1974) «Аҕа дойду сэриитин» І, ІІ истиэпэннэрэ, «Кыһыл сулус» уордьаннардаах, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх. —
- Андрей Гаврильевич Федоров, (1916-1956) «Кыһыл сулус» уордьаннаах, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх.
- Иван Прокопьевич Федоров, (1907-1956) старшай лейтенант, Кыһыл сулус, «Аҕа дойду сэриитин» ІІ истиэпэнэ уордьаннардаах, «Германияны кыайыы иһин» мэтээллээх.
- Иван Николаевич Токуев-1, Кыһыл Сулус уордьан кавалера, «Германияны кыайыы иһин» мэтээллээх.
ИНИ-БИИ БУОЙУННАР
Акимовтар: Алексей Алексеевич, 1920-1977. Сулууспата — 1941-1944 сс. Василий Алексеевич, 1905 с.т. Сураҕа суох сүппүт. Афанасий Алексеевич
Васильевтар: Гаврил Гаврильевич, 1908-1969., Арҕааҥҥы фроҥҥа сэриилэспитэ. Никита Гаврильевич, 1921 с.т., Волховскай фроҥҥа өлбүт. Михаил Гаврильевич, 1917 с.т.. Полтавскай уоб. Кобеляки к. көмүллүбүт.
Винокуровтар: Василий Архипович, 1912 с.т. Сэрии уотугар 02.1942 с. сүппүт. Терентий Архипович, 1920 с.т. Сэриилэһэ сылдьан билиэн түбэһэн, Германияҕа Дортмунд к. 22.01.44 с. концлааҕырга өлбүт. Софрон Архипович, 1923 с.т. Уҥуоҕунан кыра буолан армияҕа барбакка, Булун оройуонугар балыксытынан үлэлээбитэ. Сэрии кэнниттэн Кэбээйи оройуонугар олорбута.
Токуевтар: Михаил Николаевич, 1907 с.т. Германияны кытта сэриигэ 07.09.1943 с. өлбүт. Иван Николаевич-І, 1909-1947. Германияны кыайыыга кыттыбыта. Иван Николаевич-ІІ, 1911-1994. Японияны кыайыыга кыттыбыта.
Николаевтар: Семен Михайлович, 1916-1978. Германияны кыайыыга кыттыбыта. Герасим Михайлович, 1926-2001. Японияны кыайыыга кыттыбыта. Федоров Александр Михайлович, 1906-1966. Германияны кыайыыга кыттыбыта.
Нюргуяна ЕГОРОВА,
Т.С. Кириллин аатынан Кутана сельскай
модельнай бибилэтиэкэтин
кылаабынай бибилэтиэкэрэ.
