Уоттаах сэрии толоонугар
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар үлэни кыайар, күүстэрин үгэнигэр сылдьар дьоммут сэрии толоонугар барбыттара… Сэриигэ ыҥырыы соһуччу атырдьах ыйын бүтэһигэр 20-тэн тахса киһиэхэ кэлбитэ. Ол суругу ылбыттара “Свердлов” холкуос бэрэссэдээтэлэ Андреев Василий Петрович, “Чкалов” холкуос бэрэссэдээтэлэ Федоров Иннокентий Спиридонович, үс бырааттыы Анастасов Михаил Ксенофонтович, Данилов Тимофей Ксенофонтович, Данилов Гаврил Ксенофонтович, түөрт бырааттыы Иевлевтар: Прокопий, Евсей, Игнатий, Трофим, биэс оҕолоох ыал аҕата Петров Егор Константинович, Афанасьев Лука Еремеевич, кэргэн, оҕо-уруу тэринэ илик эдэркээн уол Степанов Егор Николаевич, Тохтонов Иван Николаевич о.д.а.
Ити курдук, кыра сиртэн – Куокунуттан 82 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта, кинилэртэн 51 киһи кыргыс толоонугар охтубута, сорохторо суола-ииһэ суох сүппүттэрэ. Куокуну дьоно үксүлэрэ арҕаа фроҥҥа кыргыспыттара. Кинилэр Москва, Ленинград, Смоленскай обороналарыгар, бастакы Прибалтийскай, Ленинградскай, Брянскай, I, II Белорусскай, Киин, Арҕааҥҥы Волховскай, III Украинскай, Арҕаа Украинскай, Калининскай фроннарга сэриилэспиттэрэ. Үгүстэрэ 1942-43 сс. кыргыһыы толоонугар дьоруойдуу охтубуттара.
Күүрээннээх үлэнэн
кыайыыны уһансыбыттара
Сэрии сылларыгар 4 холкуоһунан бытанан олорбут нэһилиэги нэһилиэк сэбиэтэ уонна дьокутааттар биир өйүнэн-санаанан салайан олорбуттара. 1941 с. нэһилиэккэ 10 дьокутаат быыбардаммыт, мантан үһэ дьахтар эбит: 1 сирэй бэрэссэдээтэл, биир солбуйааччы уонна биир сэкиритээр талыллан үлэлээн олорбуттар.
Нэһилиэк холкуостара 1941 с. 2 типовой, 2 тупсарыллыбыт, 2 туруорбах хотоннорго былаан быһыытынан 417 төбө оннугар 342 ынах сүөһүнү тутан олорбуттар, маны таһынан 428 сылгылаах эбиттэр. 1945 с. хотон ахсаана 14 буолбут да, сүөһү төбөнөн улаханнык элбээбэтэх, барыта 500 төбө оннугар 527 ынах сүөһүнү иитэн, былааннарын 104,13 бырыһыан толорбуттар, сылгы ахсаана 456-ҕа тиийбит. 1941 с. нэһилиэк үрдүнэн 180 таба баар буоллаҕына, 1945 с. 172 буолбут. 1941 с. нэһилиэк холкуостара 101 үлэһит аттаах, 24 көлүүр оҕустаах уонна 84 көлүүр табалаах эбиттэр, 1945 сылга ат – 78, оҕус – 19, онтон таба 84 уруккутунан буолбуттар. Оччотооҕу холкуос, нэһилиэк салалтата холкуостарынан биэни ыатан, кымыстатан элбэх оҕону, киһини араас ыарыыттан, аччыктааһынтан өрүһүйбүттэрэ.
Сэрии сылларыгар холкуоска да, олохтоохторго да элбэх нолуок, судаарыстыбаннай төлөбүрдэр, госпоставкалар түһэриллэллэрэ. 1940 с. саҕалаан биирдии ыалтан да, холкуоһунан да бу бары төлөбүрдэр бириэмэтигэр төлөнөн испиттэр.
Сэрии бириэмэтигэр хаалбыт кырдьаҕастар, улаатан эрэр уолаттар, кыргыттар илиинэн сир бөҕөнү солоон, оҕуһунан эрэй бөҕөнөн тиэрдэрэн бурдук ыһан, от бөҕөнү оттоон сүөһү ииттэн тыыннаах хаалар уонна өстөөхтөрү кыайар туһугар үлэ фронугар сынньанары билбэккэ хорсуннук үлэлээбиттэрэ. 1940 с. саҕаламмыт кураан сыллар дьон хоргуйуутугар тиэрдибитэ, холкуостаахтар кэтэх хаһаайыстыбалара кэхтибитэ. Куокуну нэһилиэгиттэн сэрии сылларыгар аччыктааһынтан, араас ыарыыттан барыта 135 киһи өлөн суох буолбута, ол иһигэр оҕолор.
Сэрии бириэмэтигэр ордук таһаарыылаахтык үлэлээбит 10 холкуостаах стахановец үрдүк аатын ылбыттара. Биһиги нэһилиэкпит Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ бэйэтин чулуу уолаттарын уоттаах сэриигэ ыытан, өстөөҕү сир үрдүттэн сиппиттэрбитэ, тыылга хаалбыт өттө дьоруойдуу үлэлээн, олорон кэлбиттэрин умнуо суохтаахпыт.
( “Куокуну мин дойдум”кинигэ матырыйаалларыгар олоҕуран сурулунна).
Ангелина ГЕНЕРОВА,
Куокуну нэһилиэгин түмэлин
салайааччыта
Бэйэни харыстаммакка үлэ үөһүгэр
1942 с. үүнүүтэ Куокунуга тиф ыарыыта туран олус элбэх киһи ыалдьыбыта. Кинилэри туспа дьиэҕэ мунньан Тойбохойтон биэлсэр Семенов Семен Григорьевич (Манаас Сэмиэнэп) тахсан көрбүтэ, үгүстэрэ үксэ үтүөрбүттэрэ, ол эрэн сороҕо аччыктаан кытаанаҕы сиэн өлбүттэр эмиэ бааллара.
Саас ыһыыга үлэлээтим. Төһө үлэлиигин да соччонон килиэби сиэтэллэрэ, онтон сааскы паардааһын, от үлэтэ буолбута. 7 км. сиргэ от муспутум. 0,32 га сири мунньарым 0,4 кг. суорат биэрэллэрэ. Онтон бурдук хомуйуутугар сиэрпэнэн 0,32 га сири быһан, 200-150 түүтэҕи баайан соһунуом оҥорор киһи буолан, бурдук ичигэстээн сиэн, дьоммор эмиэ бурдук сиэтэр киһи буолбутум. Киэһэ бурдук тохтубутун ичигэстээн, ыһыгым мөһөөччүгэр хаалаан, дьон сылдьыбат сиринэн тахсарым. Ону хотунум ыарыһах кыыһынаан Бороскуобуйалыын кэлиигэ сынньан, хатаран, суорунаҕа тардан килиэптээн ыһыктыыллара. Ити курдук өрүһүнэн киһи буолтум, дьэ уонна баардаах баппат диэн үгэҕэ дылы мин били ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн көрдөһөн үлэлиир киһи буолбутум. Алтынньыга 1943 с. эмиэ куолубунан сэбиэт үлэтин тэриһэр киһи буолбутум.
1943 с. туох да аһара сут, хоргуйуу сыла этэ, онно сэбиэт сиэссийэтэ буолбута. Түөрт холкуос бэрэссэдээтэллэрэ бааллара, онно мин: «Хоргуйбут дьону биир дьиэҕэ мунньан баран, ыран өлбүт сүөһү этинэн аһаттаҕа буолаҕыт, арыый амтаннаах сүөһүнү өлөрөн аһатыаххытын», — диэн тыл эппитим. Кырдьык, ол дьон уу-хаар тахсыыта бары өлбүттэрэ, биир оҥкучаҕы хаһан барыта 15 киһини бииргэ көмпүттэрин кэпсээбиттэрэ.
Ити кэмҥэ улахан хоргуйуулаах саас этэ, от эмиэ суох, сүөһү хоргуйан өлө турар кэмэ, киһи эмиэ. Ити кэмҥэ ыһыы бурдуга ууруллан ыраастанан турара. Бу сыл дохуот эмиэ мөлтөх этэ. Кыаммат, үлэлээбэт дьон, кэтэх сүөһүтэ суох ыал хоргуйарга барбыта. Сэриигэ барбыт дьон оҕолоро, ийэлэрэ, аҕалара таах хоргуйарга тиийбиттэрэ. Нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Генеров Ф.И. оройуоҥҥа мунньахха киирэ сылдьан маннык кэпсээннээх кэлбитэ: «Оройуон сэбиэтин саҥа бэрэссэдээтэлэ Тихонов Т.Д. диэн кэлбит, кини аармыйаҕа сылдьар дьон кэргэттэрин үчүгэйдик көрүҥ диэн эттэ» диэбитэ. Дьэ, онон буолара буолуо дуу, аармыйа пуондата диэн бүтүн бурдук баарыттан кыраны биэрэр буолбуттара.
1942-43 сс. судаарыстыбаннай баайы, үбү-аһы уоран сиэбэт туһунан партия киин кэмитиэтин дьаһала тахсыбыта. Сэрии кэмигэр араас нолуок түһэрэ, ону чахчы төлүүр кыахтаах киһиэхэ түһэриллэрэ. Боохоон кыыһа Балбаараны байыаннай нолуогу төлөөбөт диэн суукка биэрэн хаайыыга ыыппыттара, алта саастаах уол оҕото хаалан хоргуйан өлбүтэ. Балбаара үс сыл Кэмпэндээйигэ туус хостооһунугар сылдьан тыыннаах кэлбитэ. Кэлин саҥа балыыһа оһоҕун кирпииччэтин үктээбитэ, ол дьиэ хойукка диэри оскуола интэринээтэ буолбута. Оттон быраҕыллан 1978 с. диэри турар этэ. Балбаара киһи сөҕүөн курдук бөҕө кирпииччэлэри үктээбит эбит.
Бу кэмҥэ Куокуну эрэ буолуо дуо, Сунтаар оройуона бүтүннүү ыар сутааһыҥҥа ылларбыта. Ол кэмнэ Сунтаар райсоветыгар Ньурбаттан сэриигэ уҥа илиитэ араанньы буолбут Тихонов диэн киһини өрөспүүбүлүкэттэн анаан ыыппыттара. Кини оройуон киинигэр улахан мунньах оҥорбута. Онно мин нэһилиэгим балаһыанньатын туһунан тыл эппитим. Куокунуга бэрэссэдээтэлинэн ананан олорбут Генеровы Бордоҥҥо, Бордоҥ сэбиэтин Илимнииргэ ыыттыбыт диэбитэ Тихонов. Онон мин Куокунуга үлэбин саҕалаабытым. Бэс ыйын 25-гэр Тихонов оттуур сирбитин, ыһан турар бурдукпутун кэрийэн көрбүтэ, бэйэбин уонна үс холкуос бэрэссэдээтэллэрин кытта кэрийбитэ, гектарын, ол үүнүүтүн ыйан туран холооһун буолла. Ол онно холкуос правлениетын дьиэтигэр били хоргуйбут дьону мустардым. «Пионер» холкуостан правление дьиэтигэр тиийэн 30 киһиэхэ испииһэк оҥордум, барытын ыйан туран, онно Тихонов килиэбинэн аһатан көрүөхпүт диэбитэ. Онон ол дьон 1947 с. диэри, килиэпкэ карточнай система бүтүөр диэри, килиэбинэн аһаабыттара.
Тихонов сирбитин кэрийэн көрөн баран, Ньурба Токотуттан «Чкалов», «Серго кэриэһэ» холкуостарга оттуур сир бэрдэрбитэ. Онно «Серго кэриэһэ» – 40, «Чкалов» – 20 сүөһүнү иитэн таһаарбыттара. Оттон «Пионер», «Свердлов» холкуостар үрэххэ тахсан оттообуттара. Ньурбаҕа тахсыбыттар дьылы кыстаан баран, саас кэлбэккэ сайылаан хаалбыттара, сайын ынахтарын үүтүнэн поставка арыытын туттарыҥ диэн дьаһалы ыыппыттара. Оннук дьаһалынан поставка арыытын туттара Наталья барбыта, пиэрмэ сэбиэдиссэйин кытта. Ол дьахтар арыыта да, бэйэтэ да сураҕа суох сүппүттэрэ. Сураҕа өрүскэ тыынан устан истэхтэринэ тоһуйан туран тыыныгар турбуттар. Ол дьахтар эрэ сэриигэ барбыта, үс саастаах уол оҕото эбэтигэр хаалбыта. Ити түбэлтэ 1944 с. этэ.
Оччоҕо көлөһүн күнүнэн эти, арыыны ылыы буолара. Сэбиэт сиэссийэтигэр дьүүллэһэн, кэлэр сыллааҕы байыаннай нолуогу, заемы, подоходнай нолуогу, түһээни кытта төлүүр курдук эти, арыыны, ыал идэһэ этиттэн хомуйан, анал айанньыт булан, Ленаҕа, Алдаҥҥа ыытан атыылыыр дьаһал оҥорон 1945 с. нолуогу, заемы тута төлүүрү ситиспиппит. Түөрт холкуос бэрэссэдээтэллэрэ уонна мин үбү төлөөһүҥҥэ оройуон үрдүнэн бастаабыппыт. Ыһыыны үс күнүнэн бүтэрэр дьаһал буолара, онон күһүн, саас бэлэми ыһар курдук үлэ барара. Ол иһин барытын сөпкө оҥорорго хонтуруол, бэрэбиэркэ бөҕө барара. Тыа хаһаайыстыбатын үлэтин толорууга нэһилиэк сэбиэтин дьокутааттара уонна агитатордара өйдөтөр, үөрэтэр үлэни ыыталлара. Онон үлэһит барыта туох баар үлэҕэ бастакы миэстэни ылан, 1945 с. өрөспүүбүлүкэ бастыҥ сэбиэт мунньаҕар баран кыттыыны ылбытым. Сүнтаартан үс буолан арахпыппыт эрээри, Арыылаах сэбиэтэ Алексеева Т.И. ыалдьан Ньурбаҕа хаалбыта. Онон Дьаархан сэбиэтэ Елеперий Павлов буоламмыт кыттыбыппыт. Онно Саха АССР миниистирэ Винокуров Илья Егорович сэрии содулуттан тахсыбыт алдьархайдары түргэнник суох оҥорон, өрөспүүбүлүкэни иннин диэки сайыннарыы туһунан дакылаатын дьүүллэһии буолбута. Онно мин сэбиэт сиэссийэтин, исполкомун, дьокутаат үлэлэрин тустарынан, ону хайдах ирдиирим туһунан кэпсэппитим. Винокуров түмүк тылыгар сүрдээҕин хайҕаабыта. Үс күн мунньахтаан баран, дойдуну чөлүгэр түһэриигэ, инники сайдыыны күүскэ ыытарга өрөспүүбүлүкэ сэбиэттэрэ ыҥырыы таһаарбыппыт. Ол ыҥырыыны толорбутум иһин буолуо «Саха АССР хаһаайыстыбатын уонна культуратын сайдыытыгар ситиһииҥ иһин бэс ыйын 29 күнүн 1947 c. Ыйааҕынан Саха АССР Верховнай Советын Президиума эйигин Бочуотунай грамотанан наҕараадалаата» диэн нууччалыы-сахалыы грамотаны туттарбыттара. 1945 с. бэс ыйын бүтүүтүгэр Сталинтан «Үүнүүнү буортулуур өстөөҕү утары күүскэ охсуһуҥ» диэн телеграмма кэлбитэ. Итини тутан баран начальнай оскуола түөрт учууталын кытта сөбүлэспиппит. Онно 1-4-с кылааска үөрэнэр оҕолору мунньан, буолаҕа үүнэн турар сытыган от сыыһын үргэтэн, буола тас өттүгэр бырахтарбыппыт. Сити сыл Табаҕа буолата үчүгэйдик үүммүтэ. Оҕолор куулу сараччы тутан хонуу устун хааман аһыҥаны кытта охсуһаллара, бурдук туораҕын уорааччылары кытары охсуһан мурукулууллара, чыычаахтыыллара. Ити үлэлэргэ кыттыбыт оҕолор билигин да бааллара буолуо.
Амукова Мария Иевлевна ахтыыта
(“Сэһэн тоҕой” хаһыат, 19.06.2007 с. №44)