2015 с. Кэмпэндээйи олохтоох бибилэтиэкэтэ «Биһиги өйдүүбүт…» диэн бырайыагынан улуус баһылыгын гранын ылбыта. Бу үлэ чэрчитинэн архыыптарга, бибилэтиэкэлэргэ көрдөөһүн үлэтин түмүгүнэн Кэмпэндээйигэ сэрии сылларыгар туох хайдах үлэ, олох-дьаһах барбыта балай эмэ билиннэ.
Уоттаах сэрии сыллара биһиги Кэмпэндээйибитигэр ыар алдьархайы, муҥу-сору аҕалбыта. Үлэни кыайар-хотор эр дьон саа-саадах тутан Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыттара. 1941 с. бастакы хомуурга туус собуотун оробуочайдара Алексеев Егор Федорович, Сымытов Иннокентий Алексеевич, Павлов Николай Яковлевич, Павлов Егор Саввич, курорт үлэһитэ Михайлов Дмитрий Павлович, Сооруоска төрөөбүт Николаев Прокопий Афанасьевич ыҥырыллан бараллар. Бу дьон үксүлэрэ сэрии хонуутугар охтубута. Онтон ити сыл балаҕан ыйыгар туус собуотун 30 оробуочайа уонна сулууспалааҕа мунньахтаан баран, сэрии бүтүөр диэри ый аайы биирдии күннээх хамнастарын Оборона фондатыгар биэрэр туһунан быһаарыыны ылыммыттара. Ону таһынан 3555 солкуобайдаах сойуом атыыласпыттара. Онтон ахсынньы ыйга улуус бастакы ыстахаанабыһа, туус собуотун бастыҥ оробуочайа, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Афанасий Васильевич Евсеев бачыымынан өрөбүлэ суох үлэлииргэ уонна бэйэтин 10 күннээх хамнаһын таанка колоннатын тутуутугар ыытарга быһаарынар.
1942 с. саҥатыгар Москваттан Илин Сибииргэ уонна хоту балыктааһыны тэрийэр туһунан Сталин илии баттааһыннаах уураах кэлбитэ. Бу уураахха Кэмпэндээйигэ 10 тыһ. т, 1943 сылга 50 тыһ. т тууһу хостуур туһунан ыйыллыбыт этэ. Инньэ гынан өрөспүүбүлүкэ да, улуус да үрдүкү салалталара элбэх киһини хаба тардар күргүөмнээх, далааһыннаах үлэни саҕалаабыттара. Кылгас кэм иһигэр 3 улахан, 20 кыра тууһу оргутар варница, эстакадалар, туус ыскалааттара, үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ, гаражтар, баанньык, остолобуой, бэкээринэ, Устьеҕа улахан база, бириистэн тутуллубуттара. Бастакы тууһу оргутар улахан варница кулун тутар ыйга үлэтин саҕалыыр. Бу кэмҥэ суол оҥоһуутун боппуруоһа эмиэ күүскэ турбута. Обком, райком уураахтарыгар олоҕуран, Сунтаар, Ньурба оройуоннарын бары холкуостарыгар райисполкомнарынан, олохтоох сэбиэттэринэн дьаһайтаран, үлэһит дьону уонна аттаах сыарҕалары булууга күүстээх мобилизация үлэтэ барбыта. Байыаннай бириэмэ буолан ирдэбил кытаанах этэ. Кэмпэндээйигэ саҥа собуоту тутаары дойду араас муннугуттан үөрэхтээх инженердэр, техниктар, тутааччылар уонна да атын үгүс элбэх үлэһит кэлэллэр. Сунтаардааҕы промкомбинат эмиэ туус собуотун тутуутугар үлэлиир. Туус оргутар варницалары тутарга 1942 с. 950 тыһ. устуука кирпииччэ наада буолан Сунтаарга, Кэмпэндээйигэ хас да сиргэ кииннээн кирпииччэ собуота арыллар. Манна эмиэ үгүс киһи, оскуола оҕолоро хабыллан үлэлииллэр. Туус хостооһунугар оробуочайдар сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлииллэрэ. Кинилэр күннээҕи былааннарын 100 % толорорго дьулуһаллара. Күүстээх үлэ холобурун ыстахаанабыс Евсеев Афанасий Васильевич былаанын 200 % толорон көрдөрөрө. Собуот иһинэн хас да отдел, сыах, автопарка тэриллэн үлэлииллэр. Үлэ дьонун аһынан-таҥаһынан хааччыйарга рабкооп аһыллар. Салайааччынан Украинаттан кэлбит Топчий Михаил Николаевич ананар. Кини кэнниттэн Михайлов Гаврил Гаврилович үлэлээбитэ. Бу күүстээх үлэҕэ дьону хомуйарга анаан улууска райком иһинэн мобилизация отдела диэн тэриллэн, уполномоченнайдары ыыталаан бары нэһилиэктэринэн, холкуостарынан үлэһиттэри хомуйаллар. Архыыпка улуус биллэр киһитэ, суруйааччы, фронтовик Николай Сергеев Сиэйэ, Кутана өттүгэр үлэһит илиигэ наряды вербовкалааһыҥҥа командировкаҕа сылдьыбытын туһунан докладной запискатын булбутум. Кини Кутана, Күүкэй, Сиэйэ, Түбэй Дьаархан, Түбэй 15 холкуоһуттан барыта 37 үлэһити хомуйбутун туһунан суруйбут. Манна нэһилиэк сэбиэттэрэ, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ «үлэһит илии биһигиттэн кыайан тахсыбатын үрдүнэн райоттар буоллаҕына наряды биэрэ тураллар» диэн аккаастыы сатыылларын бэлиэтээбит.
Бу сыл от ыйыгар сэриигэ барыыга иккис хомуурга ыҥырыллан Кэмпэндээйиттэн элбэх киһи сэриигэ барбыта. Манна атын нэһилиэктэртэн холкуос сорудаҕар, туус собуотун тутуутугар кэлбит үгүс киһи ыҥырыллыбыта. Олохтоохтортон барбыт Алексеев Петр Федотович Ильмень аттыгар күөлгэ буолбут кыргыһыыга ыараханнык бааһыран госпитальга өлөр. Кини аата билигин Ильмень күөл үрдүгэр турар пааматынньыкка суруллан турар. Петр Федоровиһы кытары манна собуокка үлэлии сылдьыбыт Петров Павел Петрович эмиэ онно көмүллэн сытар. 1942 с. Кэмпэндээйи оскуолатыгар дириэктэрдии сылдьыбыт Куокунуттан Генеров Дмитрий Иванович, почта начальнига Сыроватскай Георгий Митрофанович, улуус бастакы үөрэхтээх суоппара Яков Федотович Алексеев, туус собуотун оробуочайдара Аммосов Василий Егорович, Дмитриев Семен Петрович, Единович Павел Григорьевич, Данилов Николай Егорович уо.д.а. сэриигэ ыҥырыллан бараллар. Бу дьонтон бэрт аҕыйах киһи эргиллэн кэлэр. Яков Федотович Алексеев уоттаах сэриигэ суоппарынан сылдьыбыта, өстөөх буомбалааһынын быыһынан артиллерия снарядтарын тиэйэн хорсун быһыыны көрдөрөн, бастакы Кыһыл Сулус уордьанын ылбыта. Сэрииттэн икки уордьаннаах, үгүс мэтээллээх эргиллэн кэлэн өр сылларга туус собуотугар суоппардаабыта, кэлин Дьокуускайга баартыйа обкомун суоппарынан биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбитэ.
Дойду салалтата туруорбут 1942 с. тууһу хостооһун былаана туолбакка, оччотооҕу собуот салалтатын үлэлэриттэн уураталаан, сорохторун хаайталаан баран, Камынин Георгий Иванович диэн оччотооҕу Ас бырамыысыланнаһын наркомун бастакы солбуйааччытын дириэктэринэн анаабыттар. Архыыпка булуллубут докумуоннарга Кэмпэндээйигэ хайдах да 50 тыһ. т туус кыайан хостоммот диэн элбэхтик суруйаннар, 1943 с. туус хостооһунун былаанын 10 тыһ. туоннанан хаалларбыттар. Былааны толороору 1943 с. ыам ыйыгар борохуотунан Бүлүү куоратыттан хаайыылаахтары көһөрөн аҕалан, туус оргутуутугар, мас кэрдиитигэр, кирпииччэ үктээһинигэр үлэлэтэллэр. Маны таһынан улуус бары холкуостара “садаанньа толоруутугар” дьоннорун тиһигин быспакка ыыталыыллар. Туус собуотун үлэтин салайарга хомуньуус баартыйа кэмитиэтэ күүскэ үлэлээбитэ. Хас отдел, сыах аайы баартыйа ячейкалара үлэ былаанын толоруутун хонтуруолга туталлара, ону таһынан сырдатар, агитациялыыр, дьону үлэҕэ көҕүлүүр тэрээһиннэри тиһигин быспакка ыыталлара. Баартыйа тэрилтэтин сэкирэтээринэн Ас бырамыысыланнаһын тутаах инженерэ Зиновий Тойбин, агитпуун салайааччытынан биллэр хомуньуус Анна Догойуусаба үлэлииллэр. «Сталин суола», «Кыым», «Социалистическая Якутия» хаһыаттарга туус собуотун үлэтэ-хамнаһа тиһигин быспакка сырдатылла турар. Инньэ гынан күүстээх үлэ түмүгүнэн 1943 сыл туус хостооһун былаанын аһара толорон, собуот Сэбиэскэй сойууска Ас бырамыысыланнаһын иһинэн тэрилтэлэргэ 2-с миэстэ буолан Үлэ Кыһыл Знамятынан наҕараадаланар, 50 тыһ. солкуобай харчынан бириэмийэлэнэр, өрөспүүбүлүкэ Бочуотун дуоскатыгар тахсар чиэскэ тиксибитэ. Ыстахаанабыскай хамсааһын бу сылларга күүскэ барбыта. Туус оргутааччылар Евсеев Афанасий, Спиридонов Степан, Аммосова Анастасия, Федорова Мария, Иванова Евдокия, Пахомова Марфа, Сымытова (Яковлева) Варвара, Игнатьев Ипатий, Степанова Варвара, Степанова Дария, масчыттар Семенов Егор, Семенов Михаил, Спиридонова Анна уо.д.а. былааннарын 2-3 төгүл бүк аһара толороллоро. Сэрии кэнниттэн элбэх киһи «1941-1945 сылларга Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.
2015 сыллартан бибилэтиэкэ эдэр кыраайы үөрэтээччилэри кытары көрдүүр үлэлэрин түмүгэр Кэмпэндээйиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт эбии 31 буойун аата чуолкайданан Кыайыы 75 сылыгар саҥа өйдөбүнньүк туруоруллубута. Онон Кэмпэндээйигэ барыта 59 буойун сэриигэ кыттыыны ылбыта.
8 №дээх холуонньа хаайыыта
Биһиги Кэмпэндээйибит биир ситэ биллэ илик кистэлэҥэ 1943 с. Бүлүү куоратыттан көһөн кэлбит 8 №-дээх хаайыы-холуонньата буолар. Бу хаайыыга күн бүгүнүгэр диэри туох хайдах үлэлээбитэ, төһө киһи хаайыыга кэлбитэ, суорума суолламмыта чуолкай биллибэт. Олохтоох түмэли төрүттээччилэр Евсеева Ксения Григорьевна, Евсеева Мария Афанасьевна 90-с сылларга хаайыыга олоро сылдьыбыт, туус хостооһунугар үлэлээбит дьонтон ахтыылары хомуйаннар, кыратык да буоллар, бу кистэлэҥ быыһын сэгэппиттэрэ. Кыраайы үөрэтээччи Аркадий Яковлев архыыпка 115 киһи аатын булан нэһилиэктэринэн арааран «Сунтаар сонуннарыгар» бэчээттэтэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ көрдүүр, чинчийэр үлэ түмүгэр 205 киһи аата чопчуланна. Сэрии ыар сылларыгар биһиги улууспутугар хоргуйуу, өлүү-сүтүү олус элбэх этэ. Суут-сокуон олус кытаанаҕа, байыаннай кэм буолан ирдэбил күүстээх этэ, араас нолуок төлөөһүнэ киирбитэ. Үгүс дьон нолуогу кыайан төлөөбөккө, аһыыр баҕаттан кутуйах хаһааһыттан ылбыт бурдуктарын, көлөттөн өлбүт сүөһүлэрин сиэннэр холуобунай дьыалаҕа үгүстүк түбэһэллэрэ. Архыыпка 1941 сылтан 1945 сылга диэри 1000 тахса холуобунай дьыала харалла сытар.
Ахтыылартан аахтахха 1943 с. Бүлүү эбэ көмүөл мууһа эрдэ устан ыам ыйын 15 күнүгэр 150 хаайыылааҕы тиэйбит бастакы баарса кэлбит. Хаайыылаахтары ыттаах харабыллар арыаллаан сатыы Кэмпэндээйигэ кэлбиттэр. Ситэ тутулла илик хаайыы, саҥа собуот дьиэлэрин ситэриигэ, туус хостооһунугар үлэлээн барбыттар. Хаайыы кэлбитэ икки ый буолан баран Сунтаардааҕы райком 1 сэкирэтээрэ Аржаков Григорий Данилович оройуон прокурора Иванов аатыгар хаайыылаахтары ыарахан усулуобуйаҕа туталларын туһунан элбэх үҥсүү сурук киирбитин бэрэбиэркэлээҥ диэн сурук суруйбут. Бу сурукка кини хаайыылаахтары кырбыылларын, аччыктаталларын, сокуону кэһэн туран сууккаҕа 18-тыы чаас үлэлэтэллэрин, санитарнай туруктара быстар мөлтөҕүн түмүгэр элбэх киһи өлүүтэ, хаайыылаахтар күрээһиннэрэ буолуталаабытын бэрэбиэркэлээн дьаһал ылалларын курдук суруйар. Хаайыылаахтар усулуобуйалара ол да кэннэ тупсубатаҕа. Бу хаайыыга Сунтаар улууһуттан эрэ буолбакка атын улуустартан эмиэ араас ыстатыйаларынан буруйданан үгүс киһи сылдьыбыт.
«Биһиги өйдүүбүт…» бырайыак чэрчитинэн ыаллыы Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустарын дьонун ааттара, аҕыйах да буоллар, билиннэ. Кэнники 3 сылга сууттаммыт, хаайыыга сылдьыбыт дьон холуобунай дьыалаларын архыыптан аймахтарыгар булан биэрэр үлэ бара турар. Онон, тугэнинэн туһанан, Кэмпэндээйи хаайыытыгар сылдьыбыт дьоннордоох буоллаххытына +79679143904 сэлэспэҕэ эрийэн миигин кытары билсиэххитин сөп.
Кулун тутар 5 күнүгэр «Биһиги өйдүүбүт…» бырайыак чэрчитинэн 6-с кэмпириэнсийэ буолаары турар. Манна «Кэмпэндээйи 8 №-дээх холуонньа хаайыыта» диэн туспа сиэксийэ үлэлиэҕэ. Маннык үлэ түмүгэр Кэмпэндээйи биир ыар кистэлэҥэ кыратык да буоллар арыллан иһиэҕэ дии саныыбын.
Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат диэн мээнэҕэ эппэттэр…
Татьяна Местникова, Кэмпэндээйи олохтоох бибилэтиэкэтин
сүрүннүүр бибилэтиэкэрэ.
(Ыстатыйаны суруйарга СӨ Национальнай архыыбын докумуоннара, «Сталин суола», «Сунтаар сонуннара», «Кыым», «Социалистическая Якутия» хаһыаттар сэрии саҕанааҕы таһаарыылара туттулуннулар. )
????????????????????????????
