Албан аат эһиэхэ саллааттар
Кыргыска охтубут буойуттар
Өстөөҕү өһөрбүт боотурдар
Өлөртөн куттаммат хоодуоттар.
Эһигини суохтуур-ахтар
Төрүт буоргут Хоро сирэ
Умнубакка саныыр-таптыыр
Удьуор сиргит Сатыс эбэ.
Хоһуун Хоролор кыргыс хонуутугар
1941 с. сайына, холкуостар хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргөөн, дохуоттара элбээн, атыы-эргиэн дэлэйэн, олох-дьаһах тупсан турар кэмэ этэ. Бэс ыйын 21-22 күннэригэр, хас да нэһилиэк холбоһон, Угут Күөлгэ үөрүүлээх-көтүүлээх ыһыах буолбута. Бу күн сэрии саҕаламмыта. Ол сайын холкуостар бэс ыйын 25 күнүгэр окко киирбиттэрэ. Атырдьах ыйын саҥатыгар нэһилиэк сэбиэтигэр бары байыаннай эбээһинэстээхтэри, сарсыарда эрдэ, Сунтаарга баар гыныҥ диэн сорудах кэлбитэ. Онно от охсо турар дьон хотуурдарын маска ыйаан, от кэбиһэ турар дьон кыдамаларын күрүөлэригэр өйөннөрөн, көлөлөрүн үөһэ түһэн, нэһилиэк киинигэр — Сатыска — мустубуттар. Ыҥырыллар дьон аймахтара онно тоһуйа кэлэн быраһаайдаспыттар, сорох дьон кэргэттэрэ Сунтаарга атаара барсыбыттар.
Хороттон түөрт төгүл сэриигэ ыҥырыы буолбута. Онно барытыгар 101 киһи барбыта. Сэриилэһэ Осипов С.Н., Архипов Н.И., о.д.а. тылланан барбыттара. 1941 с. барбыт байыастартан бэрт аҕыйах киһи эргиллибитэ. Тыылга хаалбыт оҕо, дьахтар, кырдьаҕас ходуһаҕа хаалбыт сэби-сэбиргэли хомуйан, сэриигэ барбыт дьонноро үлэлээн испит үлэлэрин салҕаан, от оттоон, ыһыы ыһан, сүөһү иитэн сэрии ыар сылларын ааспыттара.
Сэрии бүтүүтүгэр 60 киһи сэрии хонуутуттан эргиллэн кэлбитэ. Кыргыһыылар хонууларыгар 41 киһи олоҕун толук уурбута. Ити 41 киһиттэн 16-та ини-биилэр этэ: И.М., С.М. Аввакумовтар, И.В., В.В., Д.В. Захаровтар, Д.Я., А.Я. Ивановтар, С.Р., Е.Р. Немидовтар, И.Н., А.Н. Саввиновтар, К.Н., Ф.Н. Трофимовтар, С.М., Д.М. Илларионовтар, уонна И.К., Д.К. Шахворостовтар Ийэ дойдуларыгар ытык иэстэрин төлөөн эргиллибэтэхтэрэ. Эргиллэн кэлбиттэртэн Петров Николай-Доргутар Ньукулай, Кыһыл Сулус уордьан кавалера Григорьев Егор Фомич Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспиттэрэ. Николаев Тимофей Иннокентьевич сэриилэһэ сылдьан, 1943 с. билиэҥҥэ түбэспитэ. 1945 с. босхолонон баран, икки сыл Германияҕа Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан баран, 1947 с. дойдутугар эргиллибитэ.
Ленинградынан, Украинанан, Латвия, Эстония, Польша сирдэригэр тиийэ тимир суол батальонугар сылдьыбыт А.Ф. Саввинов, Япония сэриитигэр сылдьыбыт Е.П. Иванов, оһуобай суолталаах авиационнай-химическэй чааска сулууспалаабыт сержант В.Е. Кириллин, уоттаах сэрии кыттыылааҕа, Албан Аат 3-с истиэпэннэээх уордьаннаах, «Хорсунун иһин» мэтээллээх Н.С. Кириллин 900 хонук сэриигэ сылдьыбыта. Японияны кытта кыргыһыыга 36-с Хинганскай аармыйаҕа сэриилэспит сержант И.Ф. Иванов, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа И.Д. Константинов, о.д.а. эйэлээх олоххо олорон үлэлээн ааспыттара.
Сэрии ыар сылларыгар 40-ча киһи хоргуйан өлбүт, 26 киһи аччыктаан туорах бурдук туһуттан, кэтэх ынаҕын сиэбитин, өлбүт сүөһү кулгааҕын үтэн үссэммиттэрин иһин, байыаннай нолуогу кыайан төлөөбөккө, о.д.а. биричиинэттэн сылтаан хаайыыга ыытылланнар, суорума суолламмыттара.
Хоро нэһилиэгэ / Сунтаар кииннэммит библиотечнай ситимэ; киин библиотека; хомуйан оҥордо Л.В. Иванова; эппиэттиир редактор А.Н. Шадринова. – Сунтаар, 2006. – 24 с. (Улуус нэһилиэктэрэ)
Үтүө тылларынан ахтар-саныыр — халбаҥнаабат ытык иэспит
Хороттон чугас Эбэҕэ киирдэххэ, суол уҥа өттүгэр аарыма кырдьаҕас остуолба турара көстүөҕэ (былыргыта аҕабыт остуолбата). Хоролорго бу остуолба умнуллубат өйдөбүллээх.
1941 с. сайыныгар, күһүнүгэр суһаллык сэриигэ барааччылары атаарыылар буолбуттара. Остуолба тулатыгар фроҥҥа барааччылары ыраах, чугас баар киэҥ нэлэмэн сыһыылартан, алаастартан суһаллык хомуйаннар, быралыйар бырастыылаһыы, аймалҕаннаах арахсыы тыллара этиллибиттэрэ. Сэриигэ барааччы хаарыаннаах дьоннорун дэриэбинэттэн батыһан, сыһыы уҥуор бу остуолбаҕа диэри, оҕолуун-дьахтардыын, кырдьаҕастыын-эдэрдиин ытаһан-соҥоһон атаарбыттара. Сэриигэ барааччылар таптыыр кэргэттэрин, ийэлэрин-аҕаларын, оҕолорун-сиэннэрин кытта бырастыылаһаннар, сорохтор ытаан-соҥоон, бу остуолба тулатыттан сэриигэ барбыттара.
Бастакы барыы… Бу биир өттүнэн олох уустук уларыйыытын, эйэттэн сэриигэ эмискэ киирии ыар ынчык кэмэ буолбута. Оттон, атын өттүттэн, Ийэ дойдубутугар өстөөхтөр эмискэ сэриинэн саба түспүттэриттэн көмүскүү барыы бу кыыллыйбыт өстөөҕү өһөрө, Аҕа дойдуну араҥаччылыы, көмүскүү аттанан барыы хорсун хардыы буолар.
1941 с. атырдьах ыйын бүтүүтэ эбит. Бурдук быһыытын, оттооһун үгэнэ. “Хаһан баҕарар ыҥырыллыаххыт диэн сэрэтэллэрэ”, – диэн кэпсиирэ Хоро олохтооҕо, сэрии бэтэрээнэ Афанасий Саввинов оҕонньор. Ол эрээри, син биир соһуччу буолбут. Молотилкаҕа бурдук сынньа, ходуһаларга от кэбиһэ, от охсоннор дьон, үһүс омурҕантан дьиэлэригэр тиэтэлинэн тиийэннэр, оҕолуун-уруулуун бары дэриэбинэҕэ мустубуттар.
Ити кэмҥэ Хоро дэриэбинэтигэр 240-ча ыал баарыттан, үгүстэр ыраах ходуһаларга барбыттарыттан, элбэх киһи мустубатаҕа. “Барар дьоммутугар уопсай чэй өрө, хортуоска буһара сатаабыппыт да, ону аһыы олорор өй-дьүүл суоҕа…”, – диэн кэпсиирэ бастакы барыыга кэргэнин атаарбыт Өрүүнэ эмээхсин. Сотору кэминэн сэриигэ атаарыы аймалҕана бүрүүкээбитэ. Аҕаларын аттарыгар мэҥэстэн түспэккэ эрэйдээбит оҕолор, ат тэһииниттэн тардыһа сылдьар дьахталлар, дьиппиэрэ хаамсыбыт оҕонньоттор… Кинилэр бары хаан уруу дьоннорун Эбэттэн Ылымынаҕа киирэр суол аартыгар урукку кэмҥэ туруоруллубут төбөтүгэр маһынан кэрэтик оҥоһуллубут кириэстээх остуолбаҕа тиийэннэр, сэриигэ барааччыларга туһаайаннар, алгыс тылларын эппиттэрэ уонна кыыллыйбыт өстөөҕү кыайан-хотон сүүс бырыһыан дьиэлэригэр суһаллык төннөллөрүгэр алгыстарын тириэрпиттэрэ. Сэриигэ барааччылары ойуурга киирэн, сүтүөхтэригэр диэри, үгүстэр ытыы-ытыы сайыһа көрөн турбуттара.
Ити сайын өрүскэ уу түһүөн иннинэ, борохуотунан өссө 19 эдэр ыччат сэриигэ Дьокуускайынан эргийэн барбыта биллэр. Кинилэри кытта барсыбыт Саввинов А.Ф., Иванов П.К. сэриигэ өлбүттэрин туһунан биллэрии кэлбитэ. Онтон Петров И.Н. кэлин ыараханнык бааһыран сэрииттэн эргиллибитэ.
Хороттон 91 киһи түөрт төгүл ураты суһаллык хомуллан, Ийэ дойдуларын көмүскүүр улуу сэрии толоонноругар тиийэн, кырыктаах кыргыһыыларга киирсэн, ииримтийбит фашистар хойуу буулдьаларыттан, снарядтар, буомбалар эстиилэриттэн эдэркээн саастарыгар өлөн олохтон туораабыттара. Кинилэртэн төһө киһи хараллыбакка аһаҕас халлаан анныгар хаалбыта буолуой? Баччааҥҥа диэри элбэх буойун бойобуой суолларын чуолкайдааһын кыаллыбат. Ол эрээри, биһиги кырыктаах кыргыһыыларга өлбүт буойуннарбытын кэриэстээһин, кинилэри үтүө тылларынан ахтар-саныыр — халбаҥнаабат ытык иэспит.
Иванов И.Г.- Уйбаан Нуолур, «Кус Хоро» кинигэттэн (1 т. 159-162 стр)
Ол ааспыт ынырык сылларга
Хаан тохтуулаах сэрии бастакы күннэриттэн тапталлаах Хоробут нэһилиэгиттэн чулууттан чулуу уолаттарбыт Ийэ дойдуларын көмүскүү аттаммыттара. Нэһилиэккэ кырдьаҕастар, оҕолор, дьахталлар эрэ хаалбыттара. “Правда” колхоз бэрэссэдээтэлэ К.Д. Габышев 1942 с. сайыҥҥы хомуурга сэриигэ барбыта. 1944 с. бүтүүтүгэр диэри нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн Д.Ф. Петров үлэлээбитэ.
1944 с. бөдөҥсүйбүт “Правда” холкуос бэрэссэдээтэлинэн Кокорин Кирилл Алексеевич быыбарданан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини кэлиэҕиттэн холкуос үлэтэ балачча сэргэхсийбитэ.
Сэрии ыар сылларыгар Хоро үлэһит дьоно дойду иннигэр ытык иэстэрин чиэстээхтик толорбуттара.
1944 с. сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ “Правда” холкуос кэлэктиибэ Сунтаар оройуонугар ыҥырыы таһаарбытын чиэстээхтик толорбута. Маны сэргэ, холкуос сүөһү кыстыгар бэлэмнэниигэ ыытыллар куоталаһыыга кыттан, ити сылга хотон уонна пиэрмэ үлэһиттэригэр олорор дьиэлэри тутууга оройуоҥҥа бастакы уонна иккис бириэмийэлэри ылар чиэскэ тиксибитэ. Ити ситиһиини таһынан, судаарыстыбаҕа бурдугу, хортуоппуйу, эти, арыыны уонна да атын бородууксуйаны туттарыы сорудахтарын чиэстээхтик толорбуттара. Элбэх харчы “Советская Якутия» диэн танковай колонна тутуутугар хомуллубута.
Хоро дьонун олоҕор саамай ыарахан сылларынан 1941 с. иккис аҥаара уонна 1942-1943 сс. этилэр. Дьон олоҕо ити кэмҥэ биллэрдик айгыраабыта, элбэх өлүү-сүтүү тахсыбыта. Байыаннай нолуогу кыайан төлөөбөккө, холкуос хомуйан бүппүт бааһынатыттан куолаһы ичигэстээбит дьону хобулааннар, элбэх киһи Бүлүү хаайыытыгар баран өлбүтэ. Итинник дьаһалларынан оччотооҕу дьон олоҕо биллэрдик ыараабыта.
Ити кэмҥэ нэһилиэккэ 185 хаһаайыстыбаҕа 648 киһи баар этэ. Кинилэртэн аҥаардас 1942 с. 95 киһи, эбэтэр 14,7 бырыһыана аччыктаан, ыалдьан өлбүтэ. Ол эрээри, оскуола саастаах оҕолору үөрэҕинэн хабар туһунан олохтоох сэбиэт уонна оскуола элбэх үлэни ыыппыттара. Интэринээт аһаннар, үлэлэтэннэр мөлтөх хааччыллыылаах оҕолорго аһынан-үөлүнэн көмө оҥоһуллубута. Оскуола сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит Кириллин Н.С. от ыйыгар 1941 с. фроҥҥа барбыта, кини кэнниттэн 1941-1942 сс. үөрэх дьылыгар Уаров Петр Иванович үлэлээбитэ. Кини 1917 с. Хоро нэһилиэгэр төрөөбүтэ, хомуньуус этэ, 1942 с. сайыҥҥы ыҥырыыга сэриигэ барбыта. 1940-1941 сс. үөрэх дьылыгар оскуолаҕа 102 оҕо үөрэммитэ. Сэрии бүтэһик сылынааҕы үөрэх дьылыгар 52 оҕоттон 8 оҕо ыалдьан уурайбыттар.
Элбэх сиэртибэлээх ынырык сыллар ааспыттара. Ол эрээри үлэһит Хоро дьоно инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан өлөн-охтон биэрбэтэҕэ, ыарахаттары кыайан, иннилэрин диэки баран испиттэрэ. Кырдьаҕастары саҥа эдэр көлүөнэ дьон солбуйалларыгар суол аһыллыбыта.
Павел Константинов, “Кус Хоро” кинигэттэн (1 том, 162-166 стр.)
Хоро олохтоох дьаhалтата уонна олохтоох бибилэтиэкэ