Сунтаарга 1972 сыллаахха айар үлэнэн дьарыктанар дьону түмэн “Ньургуһун” диэн ааттаах литературнай куруһуок тэриллибитэ. “Ильич уоттара” хаһыат үлэһитэ Серафим Пудович Саввинов түмсүү салайааччытынан талыллан, олус үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Түмсүүгэ сааһыттан тутулуга суох айар талааннаах дьон, култуура эйгэтин үлэһиттэрэ, уус тарбахтаахтар бары кытталлара. «Ньургуһуннар» түмсэ түстүлэр да, бэйэлэрин айымньыларын атыттарга иһитиннэрэр, билиһиннэрэр этилэр, элбэх айымньыны дьүүллэһэн, сүрдээх үчүгэй айымньылар күн сирин көрбүттэрэ. Бу түмсүүтттэн үгүс билэр-көстөр, норуот сөбүлээн ааҕар суруйааччылара, хоһоонньуттара үүнэн-сайдан тахсыбыттара биллэр.
Онтон бу кэлиҥҥи сылларга түмсүү арыый ыһыллан, уота-күөһэ умуллан барбыта. Ону 2015 сыллаахха Сунтаар улууһун духуобунаска, култуураҕа салалтатын салайааччытынан үлэлии олорон Мария Кобельянова-Тускулаана (билигин Тускулаана Горохова-Кобельянова) улуус айар куттаах дьонун түмэ тардан, «Ньургуһун» литературнай түмсүү уотун саҥалыы сахпыта. Улуус үгүс нэһилиэгиттэн суруйар, айар дьоҕурдаах дьон түмсүүгэ киирэн, араас хайысхаҕа, умуллан эрэр уоту күөдьүттэххэ тыһыгырыы умайарыыныы, олус иэйэн-куойан туран үлэлээн барбыттара. Бэрт кылгас кэмҥэ, билиҥҥи олох ирдэбилинэн, үбү-харчыны булууга, биир интэриэстээх дьон көхтөрүн үрдэтэр сыаллаах араас бырайыактары оҥорон көмүскээн, түмсүүлэригэр харчы киллэринэн, түмсүү чилиэннэрин айымньыларын түмэн кинигэ таһаартаран киирэн барбыттара. Түмсүү улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар бары тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк, ситиһиилээхтик кыттан барбыттара. Бу кэмҥэ хас да киһи суруйааччылар сойуустарын чилиэнинэн ылыллыбыта. Холобур, Валентина Дьячковская-Хара Көмүс, Анатолий Данилов-Аман, былырыын Зинаида Федотова-Дьол Кыыма…
Оттон 2018 сыллаахтан түмсүүнү Валентина Дьячковская кылгас кэмҥэ салайбыта. Ол кэннэ 2020 сылтан Розалия Сидорова-Ымычаана муоһаны тутан бу ааспыт сылга диэри илдьэ сырытта. Түмсүү иһинэн өссө «Айар аартык», «Кынат», «Кустук» диэн бөлөхтөр тэриллибиттэрэ. Маны сэргэ «Харалдьык» эдэрдэр бөлөхтөрө. Манна эдэр дьон, саҥа саҕалааччы диэн арахсан бары бииргэ айаллар, туталлар.
Бу ааспыт сылы түмүктүүр дьоро киэһэлэригэр биир сылга туох үлэни ыыппыттарын отчуоттаатылар, ону сэргэ түмсүүгэ эдэр дьону угуйар сыаллаах, саҥалыы бырайыактарынан үлэлииргэ анаан саҥа актив таллылар.
Ааспыт сыл саҕаланыытыгар, ол эбэтэр тохсунньу ыйга «Дойдубутугар кыайыы көтөллөнөн» диэн улуустааҕы сыл устата ситиһиилэммит дьону чиэстиир тэрээһиҥҥэ түмсүү кыттыылаахтара Зинаида Федотова-Дьол Кыыма уонна Александр Амбросьев-Сайылык Уола чиэстэммиттэрэ. Кинилэр бэйэлэрин кинигэлэрин автографтаан туран, атыылаабыттара. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Зинаида Федотова-Дьол Кыымыгар кинигэ таһаартарда.
Сунтаардааҕы алын сүһүөх, Устье оскуолаларыгар, лиссиэйгэ, түмэлгэ оҕолору кытта литературнай көрсүһүүлэр тэрилиннилэр, хоһоон ааҕыыта ыытылынна.
Улууска «Үгэ, хоһоон илдьитэ, сытыы тыллаах чабырҕах» диэн тэрээһиҥҥэ маастар-кылаас ыытыллыбытыгар, түмсүү кыттыылаахтара Дьол Кыыма уонна Ымыычаана айымньыларын ааҕан иһитиннэрбиттэрэ, үгүс сэҥээриини ылбыттара.
«Ньургуһун» түмсүү чилиэннэрин айымньыларынан 12 кинигэ бу ааспыт сылга күн сирин көрдө. Олортон бэрт аҕыйаҕы ааттыыбын — Розалия Сидорова, Елена Антонова-Күн Сиккиэрэ, Марианна Васильева-Умтичаана иккис кинигэтин сүрэхтэниилэрэ үгүс дьонноох, истээччилээх тэрилиннэ. Маны сэргэ Сара Прокопьева-Мичилиинэ, Августина Чойнова-Кыыдаана, Тускулаана Горохова-Кобельянова кинигэлэрэ күн сирин көрдүлэр, бэйэлэрин ааҕааччыларын буллулар. Суруйааччы Николай Егоров-Аҕырытта Ньукулай Альберт Бүлүүйүскэй айымньыларын хомуйан таһаартарбыт «Кэҕэ кулгааҕа» диэн кинигэтэ сүрэхтэннэ. «Ньургуһуннар» биир улахан ситиһиилэрэ, киэн туттуулара Кириэстээхтэн Александр Амбросьев-Сайылык Уола «Аарыма» сэһэнэ улахан ситиһиини аҕалбыта буолар. Александр Ксаверьевич айар үлэтэ Арассыыйаҕа, Башкирияҕа биһирэннэ.
Бу ааспыт сыл улууспутугар Төрөөбүт төрүт тыл сылынан биллэриллэн, түмсүү үлэтэ эмиэ ол чэрчитинэн барда. Оҕоҕо төрөөбүт тылы иҥэриигэ, төрүт култуурабытын билиһиннэрэр бырайыактарга көхтөөхтүк үлэлэстилэр. Ол курдук, Сунтаар алын сүһүөх оскуолатын үөрэнээччилэрэ Зинаида Федотова-Дьол Кыыма тэттик олоҥхотун туруордулар. Кини айымньытын тула учууталлар мустан сэминээр ыыттылар.
Литературнай түмсүү чилиэннэрэ суруйуунан эрэ муҥурдамматтар. Кинилэр улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кытталлар. Ыаллыы улуустарга сылдьан, биир санаалаахтарын кытары ийэ-куойа кэпсэтэллэр, санааларын атастаһаллар.
Айар-тутар киһи чараас дууһалаах дииллэр. Оннук дьон биһиги «ньургуһуннарбыт». Кыһалҕалаахха сылаас илиилэрин утары ууналлар, кыаллар көмөнү кимтэн да көрдөспөккө, кими да эбээһинэстээбэккэ, ханна да иһитиннэрбэккэ, бэйэлэрин санааларыттан, көмөнү оҥорбуттара эрэ баар буолар. Холобур, түмсүү ханнык эмиэ чилиэнэ туох эмит кыһалҕаланнаҕына, түмсэ, муста охсон, материальнай да, моральнай да көмөлөрүн утары ууналлар.
Аны түмсүүгэ элбэх эбэ, эһэ, ийэ, аҕа, эдьиий сылдьар буолан, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмө оҥорортон эмиэ туора турбаттар. Дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэрин умнубаттар. Бу ахсынньы бүтэһик күннэригэр кинилэри оҕолоругар саҥа дьыллааҕы бэлэхтэрин туттардылар.
Түмсүү кыттыылаахтара политическай хамсааһыннартан эмиэ туораабаттар. Ол курдук, бу ааспыт быыбардарга көхтөөхтүк кыттыбыттара. Кэлэр да быыбардарга бэйэбит кылааппытын, дьоммутугар-сэргэбитигэр санаабытын-онообутун тириэрдэр санаалаахпыт диэн этэллэр.
Мантан да үгүс үлэни ыыыттылар. Олортон бэрт аҕыйаҕы ити билиһиннэрэ түстүм.
Түмүккэ «Ньургуһун» литературнай түмсүү бары чилиэннэрин үүммүт саҥа сылынан эҕэрдэлиибит! Айымньылаах үлэҕит мэлдьи биһирэнэ, айар, суруйар дьоҕургут кэҥии, кэккэҕит халыҥыы турдун диэн баҕа санаа бастыҥын этэбит.
Яина ВЛАСЬЕВА