Түмэл – история, култуура хаамыытын кэрэһэлиир малы-салы хомуйар, үөрэтэр, харайар уонна көрдөрөр тэрилтэ, эбии үөрэтэр-сырдатар уонна билиини тарҕатар аналлаах. Сунтаар улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, аатырбыт түмэллэрдээх. Биир маннык түмэлинэн Тойбохой нэһилиэгэр РСФСР үтүөлээх учуутала, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Георгий Евдокимович Бессонов кыраайы уонна историяны үөрэтэр комплекса ааспыт үйэ 1935 с. тэриллэн үлэлиир. Георгий Евдокимович Саха сиригэр бастакынан оскуолаҕа тыыннаах муннугу, ботаническай саады киллэрбит киһинэн биллэр. Ону таһынан, кини аан бастаан үөрэх тэрилтэлэригэр кыраайы үөрэтэр түмэли арыйан үлэлэппитэ. Кини төрүттээбит түмэлэ билигин оскуола муннугуттан туспа улахан дьиэҕэ көһөн үлэлии турар.
Билигин түмэл «Юные Якутяне» өрөспүүбүлүкэтээҕи ресурснай киин иһинэн үлэлиир. Түмэл салайааччытын Марта Васильеваны кытта кэпсэтиибитин таһаарабыт.
– Үтүө күнүнэн, Марта Ивановна! Тойбохой нэһилиэгэр маннык баай ис хоһоонноох түмэл баарын саҥа көрдүм. Олус элбэх экспонаттардаах, интэриэһинэй түмэл эбит диэн сыаналаатым. Бу түмэли биһиги бары ытыктыыр, киэн туттар киһибит Георгий Евдокимович Бессонов төрүттээбитин билэбит.
– Георгий Евдокимович тумус туттар ытык киһибит. Кини аатын кытта Саха сиригэр барыта бастакытын баар буолбута, тэриллибитэ диэн ситимнээх. Ол курдук, кини инникини өтө көрөр, кэскиллээҕи толкуйдуур, идэтигэр бэриниилээх үлэһит үтүөтэ киһи этэ. Бастаан Георгий Евдокимович Тойбохой оскуолатын иһинэн 1935 с. түмэли тэрийбитэ. Бу хамсааһын өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэх тэрилтэтигэр түмэли тэрийиигэ бастакы уопут буолбута. Тойбохой оскуолатын оҕолоро бүттүүн 1946 с. Хочо эргин көрдүүр, үөрэтэр, чинчийэр экспедицияҕа туруммуттара. Бу манна түмэл бастакы экспонаттарын булбуттара. Ону тэҥэ, Кириэстээххэ «Сир хараҕын», Тэҥкэҕэ «Абааһы балаҕанын» ытык сирдэри оҕолор арыйбыттара. Былыргы үйэтээҕи олоро сылдьыбыт харамайдар уҥуохтарын эмиэ бу оҕолор булан түмэлгэ туттарбыттара. Биир саас биһиги түмэл Илин эҥэр улуустарынан «Тойбохой түмэлин бастакы булумньулара» диэн быыстапкалаах айаҥҥа турунаммыт бастакы экспедицияҕа сылдьыбыт оҕону, аҕам саастаах кырдьаҕаһы көрсөн кэпсэтэн турардаахпыт. Ол сырыынан оҥоһуллубут хаартыскаларынан таҥыллыбыт альбому көрдөрбүппүт. Аҕам саастаах Мария Прокопьевна хаартыскалаах альбому бастакытын көрөн олус үөрбүтэ, уйадыйбыта.
Түмэл оскуола муннугуттан туспа мас дьиэҕэ тахсыбыта. Оттон кэлин, 2002 с. билигин баар икки этээстээх таас дьиэҕэ көспүтэ. Хомойуох иһин, саҥа дьиэҕэ көһүөхпүтүттэн улахан өрөмүөн үлэтэ барбатаҕа харахха биллэр буолла. Үлэһиттэр эрэ күүстэринэн өрөмүөн ыытыллан кэллэ. Кэлэр сылга улуус дьаһалтатын, биир дойдулаахпыт, биллэр меценат Матвей Николаевич Евсеев көмөлөрүнэн хапытаалынай өрөмүөн барыахтаах.
Биһиги түмэлбитигэр ханна да суох «Килиэп», «Айылҕа дьиктилэрэ», «Ленин хоһо» экспозициялара баар. Ону тэҥэ, тыыннаах муннуктаахпыт, «Хартыына галереята», кыһыҥҥы саад дьон болҕомтотун тардар. Эбии биирдиилээн дьон өр сылларга муспут коллекцияларыттан түмүллүбүт «Хомус хоһо», «Музыка уонна литература» саалата арыллыбыта.
– Эһиги түмэлгитигэр сэдэх ханнык экспонат баарый? Ханнык экспонаты Тойбохой эрэ түмэлигэр көрүөххэ сөбүй?
– Урут уруккуттан биһиги үөрэҕирии эйгэтигэр сыстан үлэлиибит. Өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэҕириигэ сыстар түмэллэртэн саамай бөдөҥнөрө буоларбыт буолуо. Бу барыта Георгий Евдокимович өҥөтө буолар. Түмэл чинчийээччилэри, наука үлэһиттэрин, кыраайы үөрэтээччилэри кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Былыргыны үөрэтээччи, историк, профессор Розалия Бравина биһиги түмэлбититтэн муос ох сааны ылан үөрэппитэ. Түөрт сыл чинчийии түмүгүнэн аан дойду үрдүнэн маныаха майгынныыр ох саа көстүбэтэҕэ. Бу ох саа 13 муос араҥаттан турар. Былыр бу ох сааны хайдах оҥорбуттарын киһи сөҕө көрөр. Саха балаҕана экспозициябытыгар оҕо кутун тардар өбүгэлэрбититтэн кэлбит «Оҕо уйата» баар. Бу экспонаппытын Бүлүүчээнтэн булан аҕалбыттара. «Оҕо уйатын» туһунан 1936 с. чинчийээччи Андрей Саввин суруйуутугар баар. Маннык сиэргэ-туомҥа туттуллар мал ханна да суох диэн быһаарбыттара. Георгий Евдокимович Казань куораттан кэлбит сүүнэ улахан Ленин бүүһүнэн киэн туттара. Маннык улахан төбө ахсааннаах буолуохтаах. Ону тэҥэ, биһиги түмэлбитигэр Саха сирин бастакы керамист- худуоһунньуга Н.Н.Шарапов керамикаттан үлэлэрин көрүөххэ сөп. Күн бүгүн кини үлэлэрэ биһиги эрэ түмэлбитигэр бааллар. Хартыына галереятыгар живописец-худуоһунньук, СССР норуодунай худуоһунньуга Афанасий Осипов «Крик» диэн аатырбыт хартыыната биһиги түмэлбит харайыытыгар баар. Бу хартыынаҕа ойууламмыт хайыһардаах табаһыты араас муннуктан көрдөххө эйигин батыһа, одуулуу көрөр курдук. Бу хартыынаны Афанасий Осипов үбүлүөйдээх сылыгар Дьокуускайга кини галереятыгар быыстапкаҕа турбута. Онтон да атын сүдү үлэлэри биһиги түмэлбитигэр көрүөххэ сөп. Урукку кэмҥэ Сунтаарга тарҕана илик сэдэх үүнээйилэр биһиги күөх муннукпутуттан тарҕаммытара. Манна күөх «оазиска» киирэн дууһалыын сынньанаҕын. Ураты, дьикти үүнээйилэри көрүөххэ сөп. Тыыннаах муннукпутугар араас кыыллар бааллар. Урукку сылларга эһэ эмиэ баар этэ. Билигин кыра харамайдары эрэ тутабыт. «Живые алмазы Якутии» айылҕа пааркатын кытта билсэн хас да кыылы ылбыппыт. Ол курдук, билигин биһиэхэ кроликтар, холууптар, павлин, фазан, цесарка, попугай, хомяктар, свинкалар бааллар.
– Түмэлгитигэр ыалдьыттары тардар сыалтан тугу тэрийэҕит? Дьон төһө сылдьар?
– Түмэл буоларбыт быһыытынан сыллата бэлиэтиир күннэрдээхпит. Ол курдук, ыам ыйын 18 күнүгэр аан дойдуга түмэл күнүн киэн далааһыннаахтык бэлиэтиибит, аһаҕас аан күннэрин тэрийэбит. Атырдьах ыйын 18 күнүгэр Г.Е.Бессонов төрөөбүт күнүн бэлиэтиир үгэстээхпит. Балаҕан ыйын 18 күнүгэр «Бессоновтыы урожай» диэн күһүҥҥү оҕуруот аһын дьаарбаҥкатын ыытабыт. Үгэс быһыытынан Сайылык күнүгэр Г.Е.Бессонов дьиэ кэргэнинэн олорбут тэлгэһэтигэр, түмэл үлэһиттэрэ ыраастаныы, хомунуу тэрийэбит. Уһаайбаны көрүүгэ-истиигэ ылан олоробут. Сайын сибэкки арааһын олордобут. Георгий Евдокимович көҕүлээһининэн тэлгэһэбитигэр Саха сиригэр суох мастары уопут быһыытынан олордубуттара билигин үүнэн-чэчирээн, улаатан ахан тураллар. Бэйэтэ туспа саадка кубулуйда. Бу саадпытын эмиэ көрөбүт-истэбит, харайабыт. Сыллата таһырдьа экспозиция оҥоробут. Талаҕынан мамонт оҥорбуппутун ыраахтан-чугастан элбэх киһи кэлэн көрбүтэ, ойуур быыһыгар остуоруйа дьоруойа Дьэгэ-баба дьиэтин түбэһэ көрүөххэ сөп. Бу барыта биһиги үлэһиттэрбит оҥоһуктара, сатабыллара. Сыллата түмэлбитигэр дьону тардар эмиэ биир көрүҥмүт буолар. Биһиги түмэлбит аана ыалдьыттарга мэлдьи аһаҕас. Хас биирдии кэлбит көрөөччүгэ экскурсовод сыстан түмэл экспозицияларын кэпсиир. Оскуола үөрэнээччилэрин, оҕолору мэлдьи күүтэбит. Биһиги түмэлбититтэн элбэҕи билэн-көрөн бараҕын!
– Марта Ивановна толору, сиһилии кэпсээниҥ иһин, махтал. Өссө да эһиги түмэлгит сэдэх экспонаттарынан туола турдун, ситиһиилээх үлэни баҕарабын!
Мира АФАНАСЬЕВА