Биллэр-биллибэт аймахтарым Аҕа дойду көмүскэлигэр

 

Аҕа дойду көмүскэлигэр барбыт хорсун аймахтарым тустарынан бу буолаары турар Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө ахтан-санаан ааһарга сананным. Кинилэр бары Ийэ дойдуларын иннигэр ытык иэстэрин чиэстээхтик төлөөбүттэрэ, немецкэй халабырдьыттары утары кырыктаах кыргыһыыларга хорсуннук сэриилэспиттэрэ.

 

 

Эһэм Еремеев Владимир Яковлевич, кини аҕата уонна аймах-билэ дьоно Ийэ дойдуларын

ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ

 

Хос эһэм Еремеев Яков Алексеевич Сыстаҥҥа 4 кылаастаах церковной-приходской оскуоланы бүтэрбитэ. Кэлин оройуоҥҥа райфинотделга налоговой агенынан үлэлээбитэ, 1942 с. сэриигэ барыар диэри «Коммунар» холкуоска биригэдьиирдээбитэ. Наахара нэһилиэгэр сэбиэккэ сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Михаил Коколов ахтарынан, Яков Алексеевич хас да төгүллээх көрдөһүү кэннэ 1943 с. от ыйын 8 күнүгэр ыҥырыллан барбыт. Кини бастаан Мальтатааҕы 35 саппаас стрелковай биригээдэҕэ сулууспалаабыта. Сыл аҥаара үөрэнэн баран Украинаҕа Корсунь-Шевченко туһаайытынан оборонаҕа турбут 53 стрелковай дивизияҕа түбэспитэ.  Бу дивизияны кытта Украинаны, Молдавияны, Румынияны босхолоспута, Венгрияҕа тиийэ сэриилэспитэ. Следопыт Владимир Николаевич (хомойуох иһин фамилиятын эппэтэҕэ) этэринэн, бүтэһигин 1944 с. балаҕан ыйыгар Румынияттан дьонугар суруйбут эбит. Яков Алексеевич 1944 с. алтынньы 13 күнүгэр Дебрецен куораты немец фашистарыттан босхолуу сылдьан сырдык тыына быстыбыта уонна Дебрецен куоракка Кисуйсаллаш станцияҕа братскай могилаҕа көмүллэ сытар.

Максимовтарынан аймахтарбытыттан Егор Николаевич Максимов  1921 с. Илин Куолайга төрөөбүтэ. Сэриигэ 1942 с. сайын от ыйыгар ыҥырыллан барбыта. Егор Николаевич ол кэмин маннык ахтара: «…Сунтаартан элбэх буолан «ЯЦИК» диэн борохуотунан 3-4 хонон баран бардыбыт. Дьокуускайтан эшелон тэриллэн, Иркутскай чугаһыгар Мальта диэн сиргэ запасной чааска тохсунньуга диэри үөрэннибит. Манна сахалар элбэх этибит. Убайым Игнатийдыын бииргэ сылдьыбыппыт...». Егор Николаевич фроҥҥа  1943 с. тохсунньутугар 153 отдельнай стрелковай биригээдэҕэ түбэспитэ. Сэриигэ ручной пулеметчигынан сэриилэспитэ. Кини Ржев, Вязьма куораттары босхолоспута. Егор Николаевич сэриигэ сылдьан «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Егор Николаевич 207 стрелковай дивизия кэккэтигэр сылдьан Смоленскай куораты босхолуур операцияҕа кытта сылдьан бааһыран Кисловодскайдааҕы 2048-с эвакогоспитальга киирэн эмтэммитэ. Кыайыы күнүн Илиҥҥи Пруссияҕа 1945 с. көрсүбүтэ. Бэтэрээн дойдутугар «Хорсунун иһин», «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллибитэ.

Игнатий Николаевич Максимов 1920 с. Илин Куолайга төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт быраатын Егор Николаевиһы кытта тэҥҥэ ыҥырыллан барбыт. Бастаан Ржев аттыгар турбут чааска түбэһэн, онно сэриилэспитэ. Ол сылдьан чэпчэкитик бааһыран Москваҕа турбут 33-с ГЛР (госпиталь легкораненных) эмтэнэн Арҕааҥҥы фронт 208-с фронтовой запасной стрелковай полкаҕа тиийбитэ. 1943 с. кулун тутар 30 күнүгэр биһиги чаастарбыт Смоленскай оройуону фашистартан босхолуур кэмигэр кини 1198-с стрелковай полка кэккэтигэр сулууспалаабыта. Игнатий Николаевич 1943 с. ахсынньы 15 күнүгэр ыараханннык бааһыран Кисловодскайдааҕы 2048-с эвакогоспитальга киирэн эмтэммитэ. Кыайыы күнүн дойдутугар кэлэн көрсүбүтэ.  Сэрииттэн «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллээх кэлбитэ.

Эһэм, Владимир Яковлевич, ийэтинэн Акулина Кузьминична Еремеева аймахтара

Дмитрий Кузьмич Петров — ийэтэ бииргэ төрөөбүт быраата, 1922 с. Куокуну нэһилиэгэр төрөөбүтэ.  Фроҥҥа 1942 с. от ыйын 16 күнүгэр ыҥырыллан барбыта. Кини бастаан Иркутскай уобалаһыгар Мальтатааҕы 31-с запасной стрелковай полкаҕа сулууспалаабыта. Ый кэриҥэ сэрии сэбин араас көрүҥүн баһылыырга үөрэммитэ, онтон Даурияҕа тиийэн салгыы үөрэммитэ. Фроҥҥа 21-с гвардейскай воздушнай десантнай полкаҕа түбэспитэ.  Бу полк састаабыгар сылдьан Курскай тоҕойго, Орел куоракка сэриилэспитэ. 1943 с. сэтинньигэ бу полкаҕа сэриилэһэ сылдьан атаҕар бааһыран госпитальга киирбитэ, 1944 с. кулун тутар 20 күнүгэр 3 группалаах инбэлиит буолан кэлбитэ. Дмитрий Кузьмич «Кыһыл Сулус» уордьанынан уонна «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Николай Кузьмич Петров 1923 с. Куокунуга төрөөбүтэ. 1943 с. бэс ыйыгар Арҕааҥҥы фроҥҥа ыҥырыллан барбыта. Бурят-Монгол сиригэр Заиграевескай оройуон Саянтуй станция таһыгар 7-с кавалерийскай депоҕа тиийэн сулууспалаабыт. Николай Кузьмич 1944 с. балаҕан ыйын бүтүүтүгэр 3-с Украинскай фронт састаабыгар Венгрияҕа сэриилэспитэ. Будапешт иһин кыргыһыыларга Николай Кузьмич чэпчэкитик бааһырбыта. Госпитальтан тахсан биһиги сэриилэрбит Балатон күөлгэ оборонаҕа турар чаастартан биирдэстэригэр түбэспитэ. Кыайыы күнүн Николай Кузьмич бу курдук ахтар: «…Үгүс сүтүгэ суох Вена киин болуоссатыгар тиийбиппит. Бэйэбит полкабытын булан, хаһан эмит тоһуурдары үрэйэн ыам ыйын 8 күнүгэр Австрия кыраныыссатыгар тиийбиппит. Арай көрдөхпүтүнэ, немец «СС» бэлиэлээх офицердара өрө—таҥнары сүүрэллэрэ, арыт арҕаа тэбинэллэрэ, арыт биһиэхэ сүүрэн кэлэллэрэ, каскаларын сиргэ тамныыллара уонна баттахтарын үргэнэллэрэ. Биһиги ыттахтарына эрэ ытар бирикээстээх этибит. Онтон ыам ыйын 9 түүнүгэр 11 аҥаарга икки өттүбүттүттэн прожектор тыкпыта. Улахан баҕайы маҕан хаймыылаах былаах көстүбүтэ. Ортотугар ИС диэн суруктааҕа. Түүн 12 чаас буолуон иннинэ репродуктарынан Москва куолаһа иһиллибитэ. Левитан Гитлер авантюрата күүппүлүү барбытын биллэрбитэ. Ол кэнниттэн тылы табаарыс Иосиф Сталин ылбыта. 12 чааска бары оруобуна бары бойобуой орудияларынан уонна туох баар эстэр сааларынан салюттаабыппыт…». Николай Кузьмич Петров сэрииттэн «Хорсунун иһин» «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллэн кэлбитэ.

Эбэм Еремеева Ксения Константиновна аймахтара бары Улуу Кыайыыны уһансыбыттара

Конобулов Христофор Трофимович 1917 с. Эмис Күөлгэ төрөөбүтэ. Кыһыл Армия кэккэтигэр 1942 с. бэс ыйыгар ыҥырыллан барбыт. Христофор Трофимович сэриигэ станковай пулеметчик наводчигынан сылдьыбыт. 66-с гвардейскай стрелковай полкаҕа 23-с гвардейскай стрелковай Дновско-Берлинскай Краснознамённай дивизия кэккэтигэр сэриилэспит. Христофор Трофимович дивизиятын Прибалтиканан сэриилэһэн 1945 сыл тохсунньутугар Варшава туһаайыытыгар бырахпыттара. Муус устар 25 күнүгэр 1945 сыллаахха Берлин куораты штурмалааһын кэмигэр Христофор Трофимович Мюллерштрассе турбут биир суолталаах дьиэни штурмалааһыҥҥа хорсун быһыыны көрдөрбүтэ. Буойун подвалга саһан сыппыт ньиэмэс бөлөҕүн билиэн тутуһууга хорсун быһыыны көрдөрбүтэ. Бу кыргыһыыга Христофор Трофимович «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта. Кыайыы Күнүн Берлин куоракка көрсүбүтэ.  Бэтэрээн сэрииттэн «Кыһыл Сулус» уордьаннаах, «Берлины ылыы иһин», «Варшаваны ылыы иһин», «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх кэлбитэ.

Конобулов Дмитрий Гаврильевич 1924 с. Эмис Күөлгэ төрөөбүтэ. Сыстаҥ 7 кылаастаах оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ. 1942 с. 18 сааһын туолан бэс ыйыгар фроҥҥа ыҥырыллан барбыта. Маҥнай кини Илин Монголия кыраныыссатыгар сулууспалаан баран 1944 с. саҥатыгар Арҕааҥҥы фроҥҥа 56 гвардейскай кавалерийскай полкаҕа 1 Белорусскай фронт кэккэтигэр киирсэн Белоруссияны босхолоспута. Дмитрий Гаврильевич Илиҥҥи Померанияҕа кимэн киириигэ хорсун быһыыны көрдөрөн «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта. Ол уордьанын кэлин эдьиийигэр Конобулова Ксения Гаврильевнаҕа тиксэрбиттэрэ. 1945 с. тохсунньу 30 күнүгэр кини сулууспалыыр полкатын өстөөх самолеттара атаакалыыр кэмигэр Дмитрий Гаврильевич 6 аты ойуурга кистээбитэ уонна бэйэтэ ыараханнык бааһыран тыылга Реппен куоракка (Германия) 3087 №-дээх эвакогоспитальга киирбитэ. Кыайыы күнүн Германияҕа көрсүбүтэ. Дмитрий Гаврильевич фронтан «Бойобуой үтүөлэрин иһин» «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх кэлбитэ.

Еремеев Антон Иванович Эмис Күөлгэ «Куһаҕан Уол» өтөҕөр 1908 с. төрөөбүтэ. 1932 с. Чита куоракка учуутал курсун үөрэнэн бүтэрбитэ. 1936 с. Г.Е.Бессоновтыын Тойбохой мусуойун төрүттэспитэ. 1935-37 с. Сыстаҥ оскуолатыгар учууталлаабыта. Онтон 1937 с. сэриигэ барыар диэри Бүлүүчээн оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Антон Иванович 30-с сылларга коммунист буолбута.  Фроҥҥа 1941 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр ыҥырыллан барбыта. Кини Москва аннынааҕы кимэн киирии кэмигэр бастакы сүрэхтэниитин ааспыта. А.Г. Иванова «Кэм кэрдии кэрэһиттэрэ» диэн кинигэтигэр Антон Иванович суруга баар: «…Бу дойдуга ойуур суох, килэмэн хонуу. Нэһилиэнньэ соломонон эрэ оттуналлар…» диэн 1942 с. сэтинньи 4 күнүгэр суруллубут суругуттан ылан көрдөххө кини Сталинградка кимэн киирии иннинэ суруйбут буолуон сөп. Антон Иванович 1945 с. ыам ыйын 11 күнүгэр Украинаҕа Львов куоракка Яновскай кылабыыһаҕа көмүллүбүтэ.

Еремеев Яков Иванович сорох докумуоннарга 1916 с. төрөөбүт диэн, сорохторго 1922 с. суруйбуттар. Сыстаҥ 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. Фроҥҥа 1942 с. бэс ыйын 26 күнүгэр ыҥырыллан барбыта. Бастаан ханан, хайдах сэриилэспитэ биллибэт. Кэлин 415-с отдельнай пулеметнай батальоҥҥа 1 Белорусскай фроҥҥа сулууспалаабыта. Сэриилэһэ сылдьан старшай сержант званиеламмыта.  1945 с. муус устар 18 күнүгэр Франкфуркт-на-Одере куораты фашизмтан босхолоһо сылдьан өлөрдүү бааһыран тыылга Реппен куоракка (Германия) 3087 №-дээх эвакогоспитальга сырдык тыына быстыбыта.  Буойун билигин Польшаҕа Жепин куоракка Любускай воеводаҕа 4 №-дээх көмүүгэ көмүс уҥуоҕа харалла сытар.

 

Еремеев Николай Иванович Еремеев Иван Николаевич («Куһаҕан Уол») кыра уола. Эмис Күөлгэ «Куһаҕан Уол» өтөҕөр 1919 (22) с. төрөөбүтэ. Николай Иванович фроҥҥа убайын Яков Ивановиһы кытта бииргэ ыҥырыллан барбыта. 1942 с. бүтүүтэ 142-с стрелковай полкаҕа Центральнай фроҥҥа түбэспитэ. Фроҥҥа сылдьан минометчик идэтин баһылаабыта. 1943 с. кулун тутарыгар Муравчик диэн ааттаах дэриэбинэни босхолоһо сылдьан хорсун быһыыны көрдөрбүтэ, «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Фроҥҥа сэриилэһэ сылдьан ыараханнык бааһыран дойдутугар 1944 с. эргиллэн кэлбитэ. Фронтан кэлээт сут дьылларга айгыраабыт хоолкуоһун өрө тардыыга үлэлэспитэ. Онтон 1945 с. Бүлүүчээҥҥэ сельпоҕа солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Кыайыы күнүн дойдутугар көрсүбүтэ.

Бу 3 бииргэ төрөөбүт уолаттар ийэлээх аҕалара Эмис Күөлгэ «Куһаҕан уол» өтөҕөр 1942 с.кыһыныгар дьэҥкэрэн суох буолбуттар дииллэрэ. Ону буор хаһан харайар кыахтара суох буолан Эмис Күөл ампаарыгар 12 киһини кытта онно сытыарбыттара уонна 1943 с. сааһыгар ол ампаары суулларан бараннар умаппыттара диэн ол көлүөнэ дьоно кэпсииллэрэ.

Петров Лев Уарович 1916 с. Эмис Күөлгэ төрөөбүтэ. Фроҥҥа балаҕан 1941 с. ыйын 1 күнүгэр ыҥырыллыбыта. Сэриигэ барарыгар Туруктанан сатыы барбыта. Аан бастаан сэриигэ 1942 с. олунньу Москва анныгар кимэн киирии кэмигэр бойобуой сүрэхтэниини ааспыта. Лев Уарович биир мүччүргэннээх сырыытын Лев Уарович Марфа Христофоровнаҕа кэпсээбитэ: “1943 с. ыарахан бааһырыы кэннэ үтүөрэн эрээччилэр батальоннарыгар түбэһэн сэрии алдьархайын туоратыһарга үлэлэспитим. Ол сылдьан миигин кытта өссө биир нуучча уолун Москваҕа баран бородуукта ыларга сорудахтаабыттара. Ол сылдьаммын киһибиттэн быстан хааллым, Москватааҕы комендантскай патрулга түбэһэн, аны Москва ГВК-тан  1943 с. сэтинньи 27 күнүгэр иккистээн ыҥырыллыбытым”. Лев Уарович  472-с стрелковай полкаҕа 1 Украинскай фроҥҥа түбэспитэ. Кыайыы күнүн Чехословакияҕа көрсүбүтэ. Дойдутугар  «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллээх кэлбитэ.

Петров Михаил Уарович 1921 с. Эмис Күөлгэ төрөөбүт. Сыстаҥ 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрбит. Сэриигэ 1941 с. атырдьах ыйын 18 күнүгэр баҕа өттүнэн тылланан барбыт. Фроҥҥа хаһан-ханан бастаан киирбитэ биллибэт, арай сабаҕалаатахха Москва аннынааҕы кыргыһыыларга кыттыбыта буолуо диэн. Фроҥҥа сылдьан разведкаҕа сулууспалаабыта. 713-с стрелковай полкаҕа сэриилэһэ сылдьан 1943 с.  кулун тутар 5 күнүгэр Гульцево дэриэбинэни босхолоһо сылдьан сырдык тыына быстыбыта. Смоленскай уобалас Гжатскай оройуонун Гульцево дэриэбинэтигэр 2 №-дээх бырааттыы көмүүгэ сытар.

Тупоров Прокопий Саввич Эмис Күөлгэ 1923 с. төрөөбүт. Сыстаҥ 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрээт, Сунтаарга киирэн учууталлар курстарыгар үөрэммитэ. 1942 с. балаҕан ыйын бүтүүтэ эбэтэр алтынньы ый саҕаланыыта бүтэрэн дойдутугар кэлбитэ. Ол кэми Ксения Алексеевна Николаева маннык ахтара: «Сунтаарга Прокопийы көрсө түстүм уонна ыйыттаҕым дии хайа диэки бараары сылдьарын. Хата киһим дьиэлээн иһэбин диэн үөртэ. Бииргэ аргыстаһан дьиэлээтибит. Прокопий дьоммор кэһиим диэн 5 киилэлээх горох кэнсиэрбэтин тутан айаннаабыта». Прокопий Саввич дьиэтигэр нэдиэлэ буолбутун кэннэ алтынньы ыйга 1942 с. сэриигэ ыҥырыллан барбыта. Фроҥҥа тиийэн старшай сержант званиелаах отделение командирыгар тиийэ үүммүтэ. Ленинградскай фронт 364-с стрелковай дивизиятыгар сэриилэһэ сылдьан 1943 с. ахсынньы 21 күнүгэр Долгое диэн күөл таһыгар Мгинскай оройуоҥҥа сырдык тыына быстыбыта. Ийэлээх аҕата 1942 с. эргэтигэр эбэтэр 1943 с. саҥатыгар дьэҥкэрэн өлбүттэр диэн кэлин М.И. Коколовтан истибитим.

Илиҥҥи фроҥҥа сылдьыбыт аймахтарым Максимов Николай Афанасьевич уонна Конобулов Ариан Аввакумович тустарынан туох да улахан көстүбэтэ. Бу икки аймахтарым иккиэн илин Япония милитаристарын үлтүрүүтүгэр кыттыбыттара. Николай Афанасьевич «Хорсунун иһин», «Японияны Кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллибитэ. Ариан Аввакумович «Японияны Кыайыы иһин» мэтээллээх кэлбитэ.

Түмүктээн эттэххэ, сэриигэ сылдьыбыт аймахтарым хорсун быһыыларын киэн туттабын уонна кинилэр ааттара биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар баарын тухары мэлдьи ааттана туруохтара. Түгэнинэн туһанан, бу ыстатыйаны суруйарбар көмөлөспүт дьоммор Еремеева Ксения Константиновнаҕа, Конобулова Клара Христофоровнаҕа, Максимов Владимир Егоровичка, Розенблюм Полина Дмитриевнаҕа, үөрэҕэрии музейын салайааччытыгар Иванова Альбина Григорьевнаҕа, олохтоох библиотека сэбиэдэссэйигэр Данилова Людмила Афанасьевнаҕа, Куокунутааҕы музей салайааччытыгар Генерова Ангелина Степановнаҕа улахан махталбын тириэрдэбин.

Евгений ЕРЕМЕЕВ, Кириэстээх