Хас биирдии киһи олорон кэлбит олоҕо араас сүһүөх кэмнэргэ арахсар. Олоҕуҥ ити сүһүөх кэмнэрэ киһи быһыытынан билиигин-көрүүгүн, дьоҕургун, сатабылгын сайыннарар, чочуйар-сытыылыыр аналлаахтар. Ол бэйэтэ халлаантан түспэт. Ону ситиһэргэ, эппитим курдук, киһи бэйэтин баҕата, кыһамньыта, дьулуура наада. Оччоҕуна эрэ эн олоххо, үлэҕэ-хамнаска киэҥ толкуйдаах, тэрийэр дьоҕурдаах буола уһаарыллан тахсыаҥ. Ити барыта уһун, уустук даҕаны кэмнэрдээх, эрэһиннээх, түмүгэр ситиһиилээх олоҕу олорон кэлбит бэтэрээн оҕонньор ыччакка анаан этэр баҕа санаам буолар.
Мин Сунтаар Элгээйитигэр төрөөбүтүм. Онтон икки саастаахпар төрөппүттэрим барахсаттар Күндэйэ нэһилиэгэр Харыйалаах диэн кытыы учаастакка көһөн тахсан олохсуйбуттар. Онтон 1944 с. күһүнүгэр 8 саастаахпар Күндэйэ начаалынай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим.
Мин билигин кырдьаҕас киһи толкуйдуурбунан, сир үрдүгэр төрөөн-үөскээн, үлэлээн-хамсаан, кэлэр көлүөнэ ыччакка кэскиллээх суолу-ииһи хаалларыы – бу хас биирдии киһи айылҕаттан бэриллибит анала.
Онно барытыгар төрүт усулуобуйанан оскуолаҕа үөрэнии, иитиллии буолар. Оскуола диэн үөрэх-билии эрэ кыһата буолбакка, киһи инники кэскилин акылаатын түһэрэр. Ону тэҥэ киһи быһыыта-майгыта, санаатын күүһэ, дууһатын кэтитэ оскуолаҕа чочуллан тахсар. Күн бүгүҥҥэ диэри Күндэйэ оскуолатыгар үөрэммит сылларбын олус күндүтүк саныыбын, олоҕум биир саамай бэлиэ кэминэн ааҕабын.
Миэхэ, үрэх баһыгар Харыйалаахха үөскээбит киһиэхэ, Күндэйэ оскуолатыгар үөрэнэ киириим, улахан дьиэ аанын арыйан, киэҥ, сырдык хоско киирии курдук, саҥа, киэҥ суолга үктэнии этэ. Онно аан бастаан сарайдаах, устуруустаах хаптаһын муосталаах, кирпиччэ улахан оһохтоох, киэҥ өстүөкүлэ түннүктээх оскуолам дьиэтин көрөммүн санаам дуоһуйбутун, кэрэни-үтүөнү сыаналыыр өйүм уһуктубутун өйдүүбүн. Оскуола аанын арыйыым — барыта дьикти, саҥа, кэрэ буолбута. Мин бастакы учууталым Екатерина Дмитриевна Старостина үтүөкэннээх киһи, кыһамньылаах учуутал этэ. Биһиэхэ, оҕолорго, билиигэ дьулуур кыымын саҕаары кыһаллан-мүһэллэн уруоктарын ыытарын өйдөөн хаалбыппын. Үөрэнээччилэрин ааҕарга, суруйарга, суоттуурга үөрэтээри такайарын өйдүүбүн. Кыһамньылаах учуутал Екатерина Дмитриевна туһунан үтүө өйдөбүллэри сүрэхпэр-быарбар күн бүгүҥҥэ диэри илдьэ сылдьабын. Биирдэ Екатерина Дмитриевна үөрэн-көтөн кылааска киирэн, советскай сэбилэниилээх күүстэр кыырыктаах өстөөҕү кыдыйан, кыайыы былааҕын Германия киин куоратыгар тэлимнэппиттэрин туһунан ис иһиттэн долгуйан туран, дорҕоонноохтук иһитиннэрбитин хаһан да умнубаппын. Онно биһиги «Ураа» диэн хаһыытаспытынан оскуола тиэргэнигэр ойон тахсыбыппытын өйдүүбүн. Оскуола таһыгар кыһыҥҥы оттуллар маһы бэлэмнии сылдьар холкуостаахтар, тэлгэһэҕэ баар атын да дьон кыралыын-улаханныын өрөгөй үөрүүтүн үллэстибиттэрэ.
1944-1945 үөрэх дьылыгар 40-тан тахса оҕо үөрэнэрэ. Бары эмдэй-сэмдэй оҕолор билсэн-көрсөн биир эйэлээх кэлэктиип буолбуппут. 3-4 кылаастарга Георгий Петрович Дмитриев үөрэппитэ. Кини оскуолабыт дириэктэрэ этэ. Учуутал быһыытынан, билигин өйдөөтөхпүнэ, олус талааннаах киһи эбит.
Билии-көрүү суолугар сирдээбит, үчүгэйгэ-кэрэҕэ тардыһарга өйбүн-санаабын уһугуннарбыт, инники кэскил туһунан толкуйдуурга, көнө сиэрдээх-майгылаах буоларга такайбыт учууталым Георгий Петрович туһунан үтүө өйдөбүлүм уҕараабат. Кини ол саҕана миэхэ улахан дьонтон бастакынан идеал буолбута. Биһиги улааттахпытына дириэктэрбит курдук буолуохпутун баҕарарбыт. Оҕо баҕа санаата олоххо көрөн сөбүлээбит түгэннэригэр олоҕурар. Сөпкө иитиллибит киһи туох эрэ үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһар. Онтон улаатан истэҕиҥ аайы баҕарар баҕаҥ өссө кэҥээн иһэр. Күндэйэм оскуолатыгар тапталым кээмэйэ суох күүстээх, махталым муҥура суох дириҥ. Биллиилээх поэттар сөпкө хоһуйалларын курдук, киһиэхэ ыал дьиэтэ-уота, олбуора, төрөөбүт-үөскээбит сирэ дойдута, бииргэ улааппыт дьоно-сэргэтэ, үөрэммит оскуолата – кэлин ситэн-хотон хайдах дьоҕурдаах киһи, үлэһит буоларыгар суолтата үүнээйигэ силис-мутук кэриэтэ буолаллар.
Кэлин араас оройуоннарга эппиэттээх үлэлэргэ үлэлии сылдьан, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар үлэлиир да кэмнэрбэр Күндэйэни, кини дьонун кытары сибээспин сүтэрбэтэҕим.
Күндэйэ нэһилиэгин олохтоохторо күүскэ туруорсууларынан 165 миэстэлээх аныгылыы таас оскуола тутуллан үлэҕэ киирбитэ 14 сыл буолла. Оскуола тутуллуутун туруорсуу, үбүлээһин үлэтигэр кыттыһыыны ылбыппын айылҕаттан бэриллибит иэспин толоруу курдук саныыбын. Оччотооҕу улуус баһылыктара М.В. Никифоров, В.И. Тихонов, нэһилиэк баһылыга А.В. Никитин, Күндэйэ оскуолатын дириэктэрэ М.Н.Иванова күүскэ үлэлээбиттэрэ, оскуола тутуутун, үлэҕэ киириитин хааччыйбыттара.
Олоҥхо дойдута Сунтаарбыт биир кэрэ айылҕалаах, уйгу-быйаҥ сирдээх, үтүө-мааны дьонноох Күндэйэ нэһилиэгин оскуолата төрүттэммитэ 105 сылын туолуутун аны аҕыйах хонугунан нэһилиэк дьоно-сэргэтэ үөрэн-көтөн бэлиэтиэхтэрэ. Түгэнинэн туһанан, оскуола үөрэнээччилэрин, кэлэктииби, нэһилиэк олохтоохторун, араас сылларга Күндэйэ оскуолатыттан билии-көрүү кыымын сахтарбыт, майгы-сигили үтүөтүн төлкөлөппүт элбэх ахсааннаах үөрэнээччилэрин, олох суолугар сирдээбит учууталлары тапталлаах оскуолаларын үөрүүлээх 105 сылынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин, кинилэргэ бары үтүөнү-кэрэни, ситиһиилэри баҕарабын.
Билигин Күндэйэ оскуолатын үлэтэ-хамнаһа салгыы тупсан, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үөрэх кыһата буолбутуттан үөрэбит. Оскуолабыт барахсан 105 сыллаах сааһа кинини кырытыннарбат, төттөрүтүн эдэригэр түһэрэр.
Күндэйэ орто оскуолата — агротехнологическай хайысхалаах ЮНЕСКО ситимин оскуолата. Билигин 138 оҕо үөрэнэр, 3 оҕо быйыл саас кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. 1-кы кылааска үөрэнэ киирэр оҕолор ахсааннара сыл аайы элбээн иһэрэ күүтүллэр. Оҕолору үөрэтэр-ииитэр улахан дьоҕурдаах учууталлар көлүөнэлэрэ салгыы сайдан, профессиональнай таһымнара, оҕолору үөрэтэр ньымалара үрдээн иһэр. Күн сөтүөлүүр Күндэйэтигэр оҕо төрөөһүнэ элбиир. Ол иһин оскуола сырдык таһаата инники даҕаны үүнэр көлүөнэ ыччатын билии-көрүү кыһатыгар ыҥыра туруоҕа.
Климент ИВАНОВ,
СӨ Бочуоттаах олохтооҕо