Ааспыт сылы түмүктүүр, туох ханнык ситиһиилэр кэлбиттэрин, үлэ ханнык өрүтэ кыаллыбатаҕын анааран көрөр, түмүк таһаарар кэм. Ол да сиэринэн биһиги “Сунтаар сонуннара” эрэдээксийэ ааспыт сыллааҕы үлэбитигэр түмүк оҥостор, инники былааммытын торумнуур кэммит.
Эрэдээксийэ сүрүн үлэтэ оччолортон баччаҕа диэри норуоту уонна былааһы ситимниир аналлаах. Ол сорукпутун чиэстээхтик толорон иһэбит диэн этэрбит оруннаах.
Билигин сорох дьон кумааҕы хаһыаты ардыгар баардыылаабат курдук саныыр да, саҥарар да. Ол эрээри, маннык тутах, быстах санааһын сыыһа. Дэлэҕэ “суруллубут суруллубат” диэн өркөн өйдөөхтөрбүт, инникини ыраҥалаан көрөөччүлэрбит бэргэнник этиэхтэрэ этэ дуо? Чахчыта да оннук.
Билиҥҥи түргэн сайдыы балысханнык бара турар кэмигэр, хаһыаты таһынан биһиги социальнай ситим былаһааккаларыгар күннэтэ сонун-нуомас таһаарарбытын улууспут олохтоохторо эрэ буолбакка атын да сиртэн ааҕа-билэ олоробут диэн махтаналларын истэр, быһаччы манна үлэлии-хамсыы сылдьар суруналыыстарга өссө улахан эппиэтинэһи сүктэрэр. Күндү сурутааччыларбыт, ааҕааччыларбыт тустарыгар өссө да интэриэһинэйи, сонуну-саҥаны толкуйдаан таһаарбыт киһи диэн санаалаах үлэлиибит, айабыт. Социальнай ситимнэри таһынан, тустаах тэрилтэҕэ регистрациялаах сунтаарсонуннара.рф саайпыт биир да өрөбүлэ, тохтобула суох үлэлээбитэ быйыл бэһис сыла. Онон бэйэтэ эмиэ туспа үбүлүөйдээх сылбыт.
Нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар хаһыаты, күн аайы араас сонуннары суруйан, интэриэһинэй түгэннэри үйэтитэн видеолаан, хаартыскалаан ааҕааччыларбытыгар тириэрдэргэ биһиэхэ сүрүн көмөлөһөөччүлэринэн нэһилиэктэргэ олорор уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрбит буолаллар. Ол курдук, Күндэйэттэн Феврония Николаева, Кириэстээхтэн Людмила Данилова, Сунтаартан Зинаида Федотова-Дьол Кыыма, Розалия Сидорова-Ымычаана, Тускулаана Горохова-Кобельянова, Светлана Егорова, ытык саастаах кырдьаҕастарбыт Яков Васильев, Владимир Петров, Хороттон Вера Иванова, Кэмпэндээйиттэн Татьяна Местникова, Элгээйиттэн Анна Серафимовна, Аллыҥаттан Надежда Иванова, Маар Күөлтэн Екатерина Иванова, Дьаархантан Павел Кырелов, Дьокуускайга олорор ытык киһибит Климент Иванов уо.д.а. Эһиэхэ, үтүө көмөлөһөөччүлэрбитигэр, махталбыт муҥура суох уонна бүгүн бэлиэтэнэр Арассыыйа Бэчээтин күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибин.
Кумааҕы хаһыаппыт сурутааччыларын ахсаанын түһэрбэт, өссө кыратык киһиргии түһэн ыллахха, быйылгы сылга тиражпыт, аҕыйах да буоллар, эбилиннэ. Ол курдук, “Сунтаар сонуннара” хаһыаппыт тохсунньу ыйга 967 экземплярынан бэчээттэнэн таҕыста. Бу былырыыҥҥы тохсунньу ыйынааҕар 100-чэ ахсаанынан элбэх. Билигин да хаһыакка суруйтарабыт диэн эрэдээксийэҕэ сурутуу кэмигэр хойутаабыттар кэлэллэр. Мантан биһиги үөрэбит. Хаһыат тираһа түспэккэ иһэригэр биһиэхэ нэһилиэк баһылыктара төһүү күүс буоллулар. Ол курдук, эрэдээксийэ ааспыт сылга сурутуу хампаанньата саҕаланыыта Кыайыы 80 сылын көрсө уонна аҕам саастаахтарга болҕомто ууран улууспут хаһыатын сурутан бэлэхтэ оҥоруохха диэммит аахсыйа биллэрбиппит. Ону нэһилиэк баһылыктара иилэ хабан ылан аахсыйаҕа кыттыһан барбыттара. Холобур, Александр Григорьев баһылыктаах Кириэстээх дьаһалтата 46 ыалга сыл аҥаарыгар хаһыат сурутан бэлэхтээбиттэрэ. Оттон Кутана баһылыга Николай Давыдов биһиги дьаһалта аатыттан нэһилиэкпитигэр олорор тыыл бэтэрээннэригэр, сэрии сылын оҕолоругар, ону сэргэ үбүлүөйдээх кырдьаҕастарбытыгар, уопсайа 28 киһиэхэ сылга толору улууспут хаһыатын суруттардыбыт диэн бассаабынан суруйбутугар, кутаналар баһылыктара кырдьаҕастарын олус да ытыктыыр эбит диэн эрэдээксийэҕэ астына кэпсэппиппит. Аллыҥа баһылыга Николай Спиридонов сурутуу хампаанньатыгар мэлдьи кыттыһар, дьону көҕүлүүр. Кини биһиги хаһыаппыт эрэллээх көмөлөһөөччүтэ буолар. Сиэйэ баһылыга Александр Романов эмиэ биһигинниин буолар.Иван Игнатьев баһылыктаах Уһун Күөл олохтоох дьаһалтата эмиэ кыттыста. Баһылыктарын үтүө холобурдарын батыһан нэһилиэктэр тэрилтэлэрэ эмиэ бу аахсыйабытыгар кыттыспыттара. Холобур, Аллыҥа оскуолата, Хоро кулууба, Кэмпэндээйиттэн бибилэтиэкэр Татьяна Местникова уо.д.а. Эһиэхэ, барыгытыга үрдүкү салалтабыт — “Саха бэчээт” САТ (генеральнай дириэктэрбит Ньургуйаана Стручкова) махталыгар кыттыһан бэйэбит махтал сылаас тылларын аныыбыт. Бу үлэни тус хонтуруолугар ылан олорбут улуус дьаһалтатын территориялары кытары үлэҕэ отделын кылаабынай исписэлииһэ Наталья Егороваҕа бэйэм ааппыттан махталбын этэбин. Салгыы да үлэлэһиэхпин, Михайловна.
Хаһыаты ааҕааччыга кэмигэр тириэрдэр, ону сэргэ сурутууну көхтөөхтүк ыытар Ирина Егорова начальниктаах Арассыыйа почтатын үлэһиттэрэ буолаллар. Эһиэхэ махтал мааныта, баһыыба баһаама буоллун. Инникитин үлэбит көдьүүстээх, үчүгэй көрдөрүүлээх буоларын ситиһэр сыаллаах быйылгы сыл түмүгүнэн “Бастыҥ почтальон” диэн күрэс тэрийэр былааннахпыт. Онон, почтаны таһааччылар кытаатыҥ, туох балаһыанньалаах күрэс буоларын күүтүҥ, сотору кэминэн биллэриэхпит. Почта бары үлэһиттэрин, Арассыыйа Бэчээтин күнүнэн эҕэрдэлиибит.
Бүгүн эрэдээксийэҕэ таһаарыылаахтык үлэлээн ааспыт ытыктыыр бэтэрээннэрбитин, кинилэр үлэлэрин ахтан ааһарбыт тоҕоостоох. Ол курдук, 15 сыл эрэдээктэринэн үлэлээбит Борис Николаев сэргэх суруйууларын улууспут олохтоохторо эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ күүтэллэрэ, ааҕаллара, билигин да кылгас бэлиэтээһиннэрэ суруйан ыытарын дьон хайгыыр. Борис Парфеньевиһы ирдэбиллээх, ыллыктаах тыллаах салайааччы, сытыы бөрүөлээх суруналыыс быһыытынан билинэбит. 40-тан тахса сыл уруучукаттан илиитин араарбакка суруксуттаабыт суруналыыс идэлээх Иван Чагдинскай билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор да “родной” эрэдээксийэтин үлэтин-хамнаһын, биир идэлээхтэрин, түгэн буллар эрэ, кэлэн билсэ турар. Бэрт эдэркээн кыыс оскуола кэнниттэн 2001 сыллаахха кэрэспэдьиэнинэн үлэҕэ киирбитэ. Кыысчаан бэйэтэ туспа буочардааҕа, ханнык баҕарар эйгэҕэ бэрт интэриэһинэй суруйуулара хаһыат нүөмэрин аайы бэчээттэнэн тахсара. Ол — Юлия Алексеева. Үлэлии-үлэлии суруналыыстыкаҕа үөрэммитэ. Оттон бу кэлиҥҥи икки сылга хаһыат кылаабынай эрэдээктэринэн таһаарыылаахтык үлэлээтэ. Кини бу дуоһунаска олорбут кэмигэр каадыр боппуруоһугар күүскэ үлэлээтэ, тэрилтэ материальнай-техническэй базатын бөҕөргөттө. Сүрүнэ үлэлиир тэрилтэбит сылаас буолуохтаах, үлэлиир усулуобуйа тэриллиэхтээх диэнинэн салайтаран эрэдээксийэ дьиэтин киин иитиигэ холботтордо, билигин сып-сылаас дьиэҕэ үлэлии олоробут. Ону сэргэ дьиэ акылаатын уларытыыга үлэлэһэн испитэ. Ол эрээри ситтим-хоттум диэн, бэйэтин айылҕаттан айдарыытын талан, үлэтиттэн уурайан, дьоҥҥо үтүөнү саҕар дьарыгар барда. Кинини бары билэбит — Айархаана Алексеева. Биир тэрилтэҕэ биир кэмҥэ үлэҕэ киирбит кэллиэгэм Айархаана Гаджиевна саҕалаан испит үлэтин — дьиэ акылаатын уларытыы миэхэ сүктэрилиннэ. Быйыл, хайаһар, үрдүкү тэрилтэбитин кытары үлэ бара турар, онон үтүө түмүгү күүтэбит. Урукку кэмнэргэ бэчээттиир массыынаҕа, кэлин компьютерга элбэх да элбэх ыстатыйалары бэчээттээбит, ол быыһыгар фотокорреспондент буолан улуус бары нэһилиэктэригэ, учаастактарга уу суолунан, тимир көлөнөн, атынан айаннаан тиийэн үлэһит дьону хаартыскаҕа түһэрэн үйэтиппит, бэлиэтээһин оҥорбут Раиса Артемьева бу икки-үс сыллааҕыта кэрэспэдьиэн буолан бэрт интэриэһинэй сонуннары ааҕааччыга тириэрдибитэ. Раиса Васильевна эмиэ 40-ча сыл хаһыат үлэтин чиэстээхтик толорон, билигин сынньалаҥҥа олорон, үгүс ахсааннаах сиэннэрин бүөбэйдиир. Ульяна Софронова тэрилтэ биир бэриниилээх үлэһитэ этэ. Бэйэтэ этэринэн “үспүйүөннэрин тутар” бэрт эппиэттээх дуоһунаска — кыраҕы харахтаах, тылы-өһү табатык туттар, сыыһаны-алҕаһы булар корректорынан өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсан, “аны атын киһи үспүйүөннэри буллун” диэн дуоһунаһын эмиэ бэйэтин курдук эппиэтинэстээх, грамотнай киһиэхэ туттарбыта. Кинини солбуйан Айталина Ефремова уонча сыл үлэлээбитэ. Онтон бэйэтэ суруйар, айар-тутар дьоҕурдаах буолан кэрэспэдьиэнинэн үлэлии сылдьыбыта. Билигин атын үлэҕэ көһөн, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар. Ааспыт өттүгэр хаһыат эрэдээксийэтэ автономнай тэрилтэ буолан бэйэбитигэр кассирдаах этибит. Кассир курдук эппиэтинэстээх үлэни Индира Михайлова кыайа-хото тутан олорбута. Индира Степановна үлэҕэ хаһан да хойутаан кэлбитин кинини кытары үлэлээбит кэлэктиип өйдөөбөт. Ханнык да балаһыанньаҕа лоп курдук кассатын сарсыарда 9 чааска ааспыта эрэ баар буолааччы. Аны туран килийиэннэри кытары табан кэпсэтэрэ бэйэтин киэнэ. Киирэр үбү бэрэлиирин таһынан хаһыат сурутуутун ыытара. Кэлин, тэрилтэбит улаатан, өрөспүүбүлүкэҕэ биир улахан тэрилтэ — “Сахабэчээт” САТ буолбуппутугар кассир штата сарбыллан, Индира Степановна уурайбыта. Билигин атын тэрилтэҕэ үлэлиир. Сыыспат буоллахпына 70-с сыллар эргин эбитэ дуу, эрэдээксийэҕэ курьер-уборщицанан Варвара Кириллина үлэлээбит. Кини эрэдээксийэ уонна типография икки ардыларыгар төһөлөөхтүк эт атаҕынан төттөрү-таары сылдьыбыта буолуой, арааһа бэйэтэ да билбэтэ буолуо. Оччолорго хаһыат макетын эрэдээксийэ оҥорон баран типографияҕа илдьэн бэчээттэтэллэрэ. Аны ол хаһыат сигнальнай нүөмэрэ бэчээттэнэн бүттэҕинэ, Варвара Афанасьевна баран эрэдээксийэҕэ бэрэбиэркэҕэ аҕалар. Арыт оннук хаста да кырынан сылдьар эбит. Бүтэһиккэ эрэдээктэр көҥүллээн илии баттаатаҕына биирдэ курьерын үлэтэ бүтэрэ. Ол быыһыгар тэрилтэлэргэ сурук таһар эмиэ үлэлээҕэ. Аны үлэ чааһа бүттэҕинэ, үлэһиттэр тарҕаспыттарын кэннэ дьиэ-уот хомуйуута, сууйуута-сотуута. Билигин санаатахха, дьэ ыарахан үлэ. Кэлин эрэдээксийэттэн уурайан, сопхуоска оҕуруот үүннэриитигэр үлэлиир. Варвара Афанасьевна биһиги ытыктыыр саамай саастаах бэтэрээммит. Дьэ, биһиги кинилэртэн холобур ылан, үлэни салгыыбыт. Ытыктыыр бэтэрээннэрбитин идэлээх бырааһынньыккытынан билиҥҥи кэлэктиип истиҥник эҕэрдэлиир.
Түмүккэ, “Сунтаар сонуннара” эрэдээксийэҕэ күн бүгүн кимнээх үлэлии сылдьалларын билиһиннэриим. Тэрилтэбитигэр сэттиэбит. Ол курдук, сайт үлэтин муоһалыыр шеф-эрэдээктэрбит — Алена Иванова. Алена Романовна бэрт үлэһит кыыс. Элбэх саҥата-иҥэтэ суох сылдьан бэриллибит сорудаҕын бүтэрбитэ-оһорбута эрэ баар буолар. Ол кэннэ бэйэтэ санаата сытар тиэмэтигэр дьоруойдары булан кэпсэтэн, ис киирбэх суруйууларын хаһыакка, сайтка,телеграмма бэлэмниир түргэн-тарҕан туттуулаах үлэһит. Олус холку майгылаах, киэҥ толкуйдаах. Оттон элбэх араас идиэйэнэн “уот курдук умайа” сылдьар Мира Афанасьева бастакы категориялаах эрэдээктэр дуоһунастаах. Быһатын эттэххэ, кыыспыт — тэрилтэ заряда. Мира Петровна урукку өттүгэр Саха НКиХ Сунтаардааҕы филиалыгар үлэлээбит буолан, социальнай ситимнэргэ сүрдээх интэриэһинэй сюжеттары булан таһаарарын сурутааччыларбыт, ааҕааччыларбыт олуһун сэргииллэр, аныгыскы эпиирин күүтэллэр. Суруйууларын дьоруойдара эмиэ бэйэтин курдук көхтөөх позициялаах, холобур буолар үтүө дьон. Киниэхэ көмөлөһөөччү анал кэрэспэдьиэммит Дмитрий Ымычанов буолар. Дмитрий тэрилтэҕэ соҕотох күүстээх аҥаарбыт. Кини улууска ыытыллар тэрээһиннэргэ сылдьан видеоустууларын уталыппакка сайтка, социальнай ситимнэрбитигэр таһаарарын, кэрэспэдьиэн быһыытынан сонуннары суруйарын ааҕар буолуохтааххыт. Оттон Елизавета Титова — старшай кэрэспэдьиэн. Елизавета Викторовна төһө да биһиги тэрилтэбитигэр саҥардыы үлэлээтэр, кини суруйууларын дьон сөбүлээн ааҕар. Бэйэтэ эмиэ туспа көрүүлэрдээх, туспа буочардаах суруналыыс. Хаһыаты таҥан, бэчээттээн таһаарааччыбыт техническэй эрэдээктэр дэнэр. Бу дуоһунаһы Мария Егорова тутан олорор. Мария Николаевна туппута эрэ барыта табыллан, санаабыта барыта сатанан иһэр исписэлииспит. Олус наҕыл, холку киһи. Хаһыат үлэтигэр ардыгар ыгыллыы, ыксааһын баар буолар. Ону биһиги Машабыт: ”Кыргыттаар, ыксаамаҥ, сатаныаҕа, табыллыаҕа” диэн уоскутар. Тэрилтэбит биир сүрүн үлэһитэ — Маргарита Иванова. Маргарита Ивановна буҕаалтыр идэлээх. Урукку өттүгэр тэрилтэ үбүн-харчытын, баайын-дуолун ааҕан-суоттаан бэрийэн олорбута. Билигин кини — менеджер. Хаһыакка сурутууну сүрүннүүр, тэрилтэлэри, биирдиилээн дьону кытары үлэлэһэн тас бүддьүөппүтүгэр үп-харчы киллэрээһиҥҥэ үлэлиир. Төлөбүрдээх угуйуктары (рекламалары) хаһыакка, сайтка, социальнай ситиммитигэр таһаарарга кэпсэтии ыытар.
Күндү кэллиэгэлэрбин Арассыыйа Бэчээтин күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Үлэбит таһаарыылаах, ситиһиилээх буоллун.
Яина Власьева, “Сунтаар сонуннара” эрэдээксийэ кылаабынай эрэдээктэрэ
