60 сыл анараа өттүгэр сарсыарда Балбаара маҕаһыыныгар барбыппын өйдөөн кэллим. Кулууп аана аһаҕаһын көрөн, дьиибэргээн, онно киирбитим. Улахан куоластаах киһи чоргуйарын истэн, саалаҕа киирэн, саһан олорон көрбүтүм сценаҕа үҥкүүһүттэр тураллара. Аллараа саастаах, сэлиэччиктээх киһи тайах маһынан сценаны охсо-охсо муусука таһаарара. Онтум аатырар С.А.Зверевтэрэ «үҥкүү мелодията маннык буолуохтаах” диэн айан охсуолуу турбут. Мин кинини ити бастакы көрөөһүнүм этэ.
Иккиһин 1971 с. Угут Күөл ыһыаҕар көрбүтүм. Оһуокайдаан бүппүт, түһүлгэттэн субу тахсыбыт быһыылааҕа. «80-чалаах кырдьаҕас киһи, тииһим түһэн, сатаан оһуокайым тылын эппэтим быһыылаах» диэн дьоннуун кэпсэтэ турара.
С.А.Зверев-Кыыл Уолун 100 сылын атаарарга улуус баһылыга Георгий Яковлев 2000 с. муус устарыгар дьаһал таһаарбыта. С.А.Зверев төрөөн-үөскээн, олох олорон ааспыт, 16 оҕотун көрөн-истэн атахтарыгар туруорбут дойдутугар Ыгыаттаҕа мусуой-уһаайба, уутуйан олорон үлэлээбит, талаана арыллыбыт Элгээйитигэр фольклор мусуойа, Сунтаарга Олоҥхо уонна норуот айымньытын дьиэтин тутарга, бу дьаһалы толорорго миигин Сунтаарга киллэрэн үлэлэтэргэ диэн ис хоһоонноох. Инньэ гынан толорооччу дириэктэр диэн дуоһунастанан, Сунтаарга көһөн киирэн, икки ый Кыыл Уолун үбүлүөйдээх тэрээһинигэр кыттыбытым.
Улуу киһи, айылҕаттан айдарыылаах С.А.Зверев дьыалатыгар кыттыһан эрэрбиттэн дьиксинэн киирэн барбытым. Биирдэ Эдьиий Дораны көрсө түспүтүм уонна баһылык хоһугар киллэрэн: «Эдьиий Дора, мунньах уураахтаан Зверев тэрээһинигэр кыттар буоллум. Онуоха эн туох диэн сүбэлиэҥ этэй?» – диэн ыйыппытым. Эдьиий Дора балачча саҥата суох олорбохтообута, онтон суордуу хаһыытаабыта. Тута сылдьар иһитигэр силлээт: «Барыта этэҥҥэ буолуоҕа. Ол эрээри оҕонньор уҥуоҕар тахса сылдьыыһыккын. Алаадьы астатан илдьэ бар. Эбэҥ бэтэрээ, анараа биэрэктэригэр алаадьыгын, арыыгын уураар. Оттон оҕонньор уҥуоҕун таһыгар улахан аарыма тиит мас анныгар аста кээс. Оҕонньор уҥуоҕун хаарын тыытыма итиэннэ киниттэн көрдөс», – диэтэ.
Бу иннинэ Сунтаар оройуонугар, 20-чэ сыл С.А.Зверевкэ аналлаах мусуой тута сатаабыттара да араас биричиинэнэн кыаллыбатаҕа. 2000 с. эрэ Г.П. Яковлев салайыытынан Макар Семенов, Алена Федорова, Ксения Семенова, Владимир Уаров, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһиттэрэ Владимир Игнатьев, Эдуард Пахомов уонна мин тэрээһиммитинэн түөрт мусуой тутуута күүстээхтик саҕаламмыта. Итиннэ үлэлии сылдьан туох эмит кыһалҕа таҕыстаҕына оҕонньортон көрдөһөрүм туолар курдук гынара.
Сибиэрэп Ыгыаттаттан Элгээйигэ кэлэн тохтуур сириттэн үлэ саҕаламмыта. Ол сиртэн мусуойбутун 100 миэтэрэ тэйиччи гынар санаалааҕым. Оҕонньор 100 сааһынан сибээстээн. Онтум табыллыбатаҕа, онон бэйэм 100 хаамыыбынан тиийэн бэлиэ туруорбутум. Онно тутуу маастара Э.М.Романов биригээдэтэ үлэтин саҕалаабыта. Муус устарга.
Мусуой ис киэргэлигэр туттуоҕум диэн Сибиэрэп олорбут Бэдьээҥкэй быһыттааҕар Ыгыатта үрэҕинэн устан тиийэн, айылҕаны хаартыскаҕа түһэрэр санаа киирбитэ. Элгээйиттэн Руслан Гуринов, Афанасий Дмитриев уонна мин буолан ыам ыйын ортотугар мотуорканан айаннаабыппыт. Үрэххэ ойутан киирэппитин кытары мотуоркабыт умуллан хаалбыта. Быстыахпыт дуо, мотуоркабытын оҥостон биэрэккэ хоннохпут дии.
Сарсыарда ас биэрэн, көрдөһөн баран айаннаатыбыт. Бэдьээҥкэй быһыттааҕар оҕонньор үчүгэй тутуулаах дьиэтэ турарын, өтөҕүн, үрэх кытыытыгар тумус сиргэ сынньанар, айар тиэмэлэрин толкуйдуур сирдэрин уонна сыһыы ортотугар соҕотох мас үүнэн турарын хаартыскаҕа түһэртээбитим. Урут түһэртээбит хаартыскаларым барыта чуолкай баар, оттон Ыгыатта үрэҕэр сылдьан ылбыт каадырдарым барыта сырдаан хаалбыт этилэр. Онон оттомо суох быһыыбытын оҕонньор сөбүлээбэтэҕин биллэрбитэ. Итинтэн ыла дьиксинэн оҕонньор тэрээһинигэр дьоһуннаахтык, сэрэнэн хамсанар буолбутум.
Элгээйигэ Бүлүү өрүс биэрэгиттэн мусуойга диэри 100 хаамыыны оҥорбутум, оҕонньор бэлиэ сылларыгар сөп түбэһиэхтээҕэ. Онон биэрэктэн мусуойга диэри аар баҕах, фонтан, сэргэ уонна бэйэтин эдэр эрдэҕинээҕи көрүҥүнэн Ленинград куоракка боруонсанан куттарбыт бүүспүтүн туруорбуппут.
Сарсыныгар Сунтаартан скульптор Э.И.Пахомов ыксаабыт куолаһынан төлөппүөннүүр: « Хайа, доҕор, оҕонньор иннигэр тугу туруордуҥ? Оҕонньор түүлбэр киирдэ, иннибэр турар тиис анньынар маскытын киэр гыныҥ диэтэ», — диир. «Ээ, былаан быһыытынан Москва куоракка ыччат аан дойдутааҕы бэстибээлигэр кыайбыттарын бэлиэтин мас сэргэни туруорбуппут», — диибин.
Быстыахпыт дуо, норуот ырыаһыта, алгысчыт Егор Николаевка тиийэн кыһалҕабытын кэпсээн биэрдибит, көрдөстүбүт. Дьон аҕыйаабытын кэннэ сэргэбитин хос алҕаан, көрдөһөн төттөрү хостоон ылан С.А.Зверев ойоҕоһугар, туора, туруорбуппут.
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, техническэй билим кандидата Георгий Яковлев тэрээһиннээх, сатабыллаах, кими баҕарар тылыгар киллэрэр салайааччы быһыытынан С.А.Зверев-Кыыл Уолун 100 сыллаах үбүлүөйдээх ыһыаҕын биир нэдиэлэ устата Ыгыаттанан, Элгээйинэн, Сунтаарынан үрдүк таһымнаахтык, өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйаҕа сигэммэккэ, ыытан бастакы Бэрэсидьиэн М.Е.Николаев уонна норуот махталын ылыан ылбыта.
Быйылгы С.А.Зверев 125 сылыгар ананар ыһыаҕы Анатолий Григорьев салайааччылаах үбүлүөйүнэй хамыыһыйа өссө тэрээһиннээхтик, дьон-сэргэ астынарын-дуоһуйарын курдук ыытыаҕар эрэл улахан. Тоҕо диэтэххэ сунтаардар онно үөрүйэх дьон.
Александр МИРОНОВ, 2001-2007 сс.
Сунтаар улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы.