Быйыл Сунтаар нэһилиэгэ төрүттэммитэ 260 сылын биир дойдулаахтарым үөрэн-көтөн туран бэлиэтээтилэр. Сылы супту араас тэрээһиннэри ыытан дьону-сэргэни үөртүлэр. Нэһилиэк дьаһалтата, баһылык Эдуард Филиппов олус күүскэ уонна сөптөөхтүк ылсан Сунтаарбыт сайдарыгар үлэлээн кэллилэр. Киэҥ бырагыраамалаах дьаһаллары былааннаан ыыппыттара илэ харахха көстөр, дьон биһириир. Билиҥҥи кэмҥэ эдэр салайааччылар, ситими быспат курдук, урукку кэмҥэ үлэлээн ааспыт аҕа көлүөнэ уопутун, билиитин-көрүүтүн туһаналлара наада. Ону Эдуард Егорович уонна кини солбуйааччыта Семен Александрович ылыналлар уонна өйдүүллэр.
Мин Сунтаарга 1975-83 сылларга толору аҕыс сыл райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит сылларбын күндүтүк саныыбын, билигин кырдьан олорон, төрөөбүт улууһум, Сунтаар сэлиэнньэтин сайдыытыгар кылааппын киллэрбиппиттэн санаам дуоһуйар.
Оройуон, нэһилиэк сайдыытын билиҥҥи эрэ кэмнээҕи балаһыанньатын өрө тутан кэпсээһин ордук ыччаты иитиигэ тутах буолар. Бэрт өрдөөҕүттэн дойду салайааччылара «сириҥ-дойдуҥ сайдан кэлбит историятын билбэт буоллаххына, аныгыны анаарарыҥ, кэскилгин түстүүрүҥ ыарахан буолуо» — диэн этэллэр этэ .
Урукку олох уонна аныгы бириэмэҕэ дьон олоҕун тэрийии улахан араастаах. Холобур, 50-ча сыллааҕыта оройуону сайыннарарга балай да уустук этэ: үбү-харчыны сүүрэн-көтөн, улаханнык туруорсан булаҕын. Онтон билигин араас юырайыак, федеральнай национальнай бырайыакка тиийэ үлэлииллэр. Онон аныгы үйэҕэ күүстээх тэтиминэн нэһилиэги, улууһу сайыннарарга кыах толору баар.
Ол эрээри, ханнык баҕарар субъект сайдар суола урукку кэм олугуттан саҕаланар. Ол иһин ааспыт кэм быыһын сэгэтэн көрөр, оччотооҕу олох кэрчик кэмнэрин уһансыбыт дьону сыаналыыр, бастыҥнарын үйэтитэр, ситиһиилэрин холобур оҥостор наада. Оннооҕор түҥ былыргыттан итальянецтар «сайдыы суолун чуҥнаатахха былыргы Римҥэ тириэрдэр» дииллэрэ, эбэтэр нуучча норуота былыргыттан туттар номоҕо «Москва эмискэччи буолбакка, сыыйа тутуллубута» диэн. Ити этиилэр даҕаны көрдөрөллөрүнэн, уопсастыба сайдыыта биирдэ баар буола түспэтин, кини араас кэрчиктэртэн салҕанарын уонна биир ситиминэн бүгүҥҥү сайдыыга тириэрдэрин кэрэһэлиир.
Биһиги, бэтэрээн үлэһиттэр улууспут, чопчулаан үбүлүөйдээх Сунтаар нэһилиэгэ норуот хаһаайыстыбатын бары салаатыгар күүскэ сайдан иһэриттэн астынабыт.
Дьэ, билигин урукку олохпутун кылгастык анааран көрдөххө, үтүөкэн үлэһит да дьон, сатабыллаах салайааччылар барахсаттар олорон, үлэлээн ааһаахтаабыттар эбит! Оттон оройуоммут тыа хаһаайыстыбатын, норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын күүскэ сайыннарбыт өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ оройуона этэ.
Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ М.Е.Николаевтыын Сунтаарга. 1982 с.
Мин төрөөбүт оройуоммар үлэлии кэлиэм иннигэр араас кэмнэргэ Д.С. Шепелев, В.Г. Павлов, И.А. Матвеев, Н.Д. Гурьев курдук оройуон иһигэр салайар дьоҕурдарынан улаханнык убаастаммыт, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр дьон салайа сылдьыбыттара. Биһиги кинилэр үлэлэрин уопуттарын туһанарга, салгыырга дьулуһарбыт.
Райком икки бастакы сэкирэтээрдэринэн П.М. Герасимовы уонна И.О Пахомовы кытары уопсай тыл булан, өйдөһөн үлэлээбиппит. Мин иннибэр Сунтаар оройуонун райисполкомун бэрэссэдээтэлинэн уон алта сыл үлэлээбит С.И. Васильев этэ. Кини райсовет исполкомун сэкирэтээринэн салгыы үлэлээбитэ. Райком бастакы сэкирэтээрэ бастаан П.М. Герасимов, онтон И.О. Пахомов хаһаайыстыбаннай боппуруостары быһаарыыга Сэбиэттэр оруолларын үрдэтэргэ дьулуһарбын өйүүллэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһугар ордук болҕомто ууруллубута. Сопхуостаарга, тыа хаһаайыстыбатын управлениетыгар улахан уопуттаах, дуоһунастарыгар саамай сөптөөх дьон үлэлээбиттэрэ. «Элгээйи» сопхуос дириэктэрэ Н.Н. Павлов, «Тойбохой» сопхуос дириэктэрдэрэ В.А. Николаев, М.Г. Павлов, А.К. Акимов, «Бордоҥ» сопхуос дириэктэрдэрэ Н.Д. Осипов, П.Н. Степанов, «Кириэстээх» сопххуос дириэктэрдэрэ С.Г. Евсеев, Н.А. Герасимов, А.И. Петров, «Сунтаар» сопхуос дириэктэрэ И.А. Им. Сүөһү иитиитин уонна сир оҥоһуутун култууратын сайыннарыыга үрдүк үөрэхтээх, улахан дьоҕурдаах исписэлиистэр Е.Г. Саввинов, И.К. Егоров, М.И. Сантаев, И.Н. Сидоров, Н.П. Петров, А.А. Куприянов, И.Х. Балыграсов, С.С. Константинов уонна да атыттар элбэх саҥаны олоххо киллэрбиттэрэ, таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Экономическай сулууспа, бухгалтерскай учуот үлэтигэр Н.В. Гуринов, П.С. Моисеев холобурга сылдьаллара.
Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнига М.Г. Павловы (бастакы эрээккэ уҥаттан иккис), сопхуос дириэктэрдэрэ (бастакы эрээккэ хаҥастан) И.А. Имы, Н.Н.Павловы, П.Н.Степановы, (иккис эрээккэ хаҥастан) А.И. Петровы, А.К. Акимовы кытта. 1983 с.
Сопхуостар экономическай көрдөрүүлэринэн, ынах, сылгы, сүөһү ахсаанынан, оҥорон таһаарыллар бородууксуйа кээмэйинэн ити сылларга Сунтаар оройуона өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьара. Тыа хаһаайыстыбатын производствотын бастыҥнарын М.Е. Спиридонова, Д.Г. Андреев, М.А. Филиппова, М.Н. Данилова, М.С. Герасимова, В.А. Михайлов, В.А. Конобулова ааттара бүтүн өрөспүүбүлүкэ киэн туттуутунан буолбуттара.
70-с сыллар бүтэһиктэригэр күүстээх ардахтар содулларыгар элбэх ходуһа ууга барбыта. Мелиоративнай үлэҕэ суһал бырайыактыыр үлэ ыытыллыбыта. Хоруу хаһыытыгар Мииринэй куорат алмаасчыттарын кытары сибээһи олохтоон үлтү тэптэрэр ньыма туттуллубута. Ол түмүгэр Тойбохой, Сунтаар, Бордоҥ, Элгээйи бөдөҥ күөллэрин уулара түһэриллибитэ.
Оройуоммут биир кыһалҕалаах уонна уустук боппуруоһа суол мөлтөҕө этэ. Улахан туруорсуу түмүгэр, Мииринэй 19-с тутар управлениетын Мииринэй-Сунтаар икки ардынааҕы суолу оҥотторууга үлэлиирэ ситиһиллибитэ. Ол түмүгэр биэс сылынан гравийынан кутуллубут суол Сунтаар сэлиэнньэтин Мииринэй куораты кытары сибээстээбиппит. Оройуон нэһилиэнньэлээх пууннарын икки ардыгар суол тутуута эмиэ киэҥник ыытыллыбыта. Уопуттаах салайааччы, сэрии кыттыылааҕа Дормидон Григорьевич Данилов оройуоҥҥа суол оҥоһуутугар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Биһиги туруорсуубутунан Мииринэй СУ-19 суолу тутар бөдөҥ тэрилтэтин учаастага Сунтаарга арыллыбыта. Онно дириэктэринэн Москваҕа олордоҕуна ыҥыран аҕалан Д.Г. Даниловы үлэлэппиппит. Онтон салгыы Сунтаар-Ньурба суолу тутуу бырайыагын оҥотторбуппут. Онно кэлин олохтоох кадр Владимир Макарович Крыжановскай суол тутуутун уонна өрөмүөнүн күүскэ сайыннарбыта.
Мииринэй-Сунтаар суола Бүлүү эбэҕэ тахсыытын үөрүүлээх миитинэ. 1977 с.
70-с сыллар ортолоругар Сунтаарга тутуу үлэтин күүһүрдүллүбүтэ. Оройуон киинигэр тутууну төрдүттэн сайыннарарга элбэх үп-харчы, тутуу үлэтин тосту улаатыннарыы наада буолбута. Сунтаарга бэйэтигэр кииннэммит хочуолунай бэрт аҕыйах этэ. Ол оннугар 60-тан тахса КВ-50, КВ-100 кырачаан, маһынан оттуллар хочуолунайдар үлэлииллэрэ. Олорор дьиэ төрүт тиийбэт этэ. Сунтаар сэлиэнньэтигэр үс эрэ 12-лии кыбартыыралаах уонна аҕыйах 4-түү кыбартыыралаах дьиэ баара. Биһиги ити балаһыанньаны төрдүттэн уларытар соругу туруоруммуппут.
Тутууга, архитектураҕа дьоҕурдаах дьон баара онно төһүү буолбута. Тутуу учаастагар начальнигынан саҥа анаммыт Иванов Касьян Семенович кыраҕы хараҕынан үчүгэй кэлээктииби түмпүтэ. Тутуу учаастага ПМК буолбута, үлэһитин, тиэхиньикэтин ахсаана элбээбитэ. Сыл аайы тутууга үп-харчы көрүллүүтэ үрдээн испитэ. Таас эбийиэктэри тутуу саҕаламмыта. Райсовет исполкомун талааннаах исписэлиистэрэ В.Г. Захаров, Н.Г. Саввинов айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. 2000 сылга диэри Сунтаар сэлиэнньэтин генеральнай былаанын оҥорон Совмиҥҥа бигэргэтиллибитэ.
Саҥа иккилии этээстээх олорор дьиэлэр тутуллубута, СПТУ комплекса тутуллубута. Райпотребсоюз базата, тутуу ПМК-н, «Якутмелиоводстрой» ПМК-тын, «Сельхозхимия», хомунаалынай хонтуора, лесопункт производственнай базалара тутуллубуттара. Оройуон киинин тутуу былааныгар производственнай уонна олорор сир кыбаарталларын кииннэммит ититэр уонна уунан хааччыйыы ситимин олоххо киллэриини учуоттаан, аҕыс таас хочууолунаййы тутуу былаанныммыта. Ити бырайыак олус наадалааҕын быһыытынан, хаһан эрэ толору олоххо киириэ диэн эрэнэбит.
1975-83 сылларга «Партизан» культура дьиэтэ, райисполком, райком, 8 кыбартыыралаах дьиэ, гостиница таас дьиэлэрэ тутуллубуттара, орто оскуола дьиэтин тутуу саҕаламмыта.
Сибээс узелын начальнига Иванов Е.Ф. айымньылаахтык үлэлээбитэ. Автоматическай төлөппүөн сибээһэ оройуон киинигэр, сопхуостар киин уһаайбаларыгар кэҥээбитэ. Ол түмүгэр бары нэһилиэктэргэ АТС сибээстэммитэ.
Оройуон киинигэр Чернышевскай бөһүөлэктэн көһөрөн аҕалан үрдүк телевышка туруоруллубута, оборудованиета таҥыллыбыта. Ол түмүгэр Сунтаарга телевизор көрдөрөр хаачыстыбата тупсубута.
Ити сылларга Бүлүүчээҥҥэ, Куокунуга, Кириэстээххэ, Дьаархаҥҥа саҥа оскуола дьиэлэрэ тутуллубуттара. Ити үлэлэргэ үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ Иванов И.С., оскуола дириэктэрдэрэ Акимов В.Г., Зедгенидзев С.А., Семенов Е.И., Никифоров Л.Г., Степанов В.С., Федоров Е.И. таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
Бүлүүчэээҥҥэ саҥа оскуола үлэҕэ киириитэ. 1979 с.
Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥорууга былааннаах үлэ барбыта. Сопхуостар дириэктэрдэрин иннигэр сорук турбута – хас бөһүөлэк аайы пилорамалары туруоран үлэлэтэргэ. Ити дьаһал нэһилиэктэргэ чааһынай дьиэлэр тутуллууларын түргэтэппитэ.
Оройуон киинигэр уулуссаны бетоннааһын үлэтин 1977 сылтан саҕалаабыппыт. Аан бастаан уопут быһыытынан өрүс үрдүнээҕи уулуссаҕа райсовет исполкомун дьиэтиттэн балыыһаҕа диэри 1 км усталаах уулуссаны бетоннаһын үлэтэ ыытыллыбыта. Улаханнык туруорсан тыа хаһаайыстыбатын лимититтэн 3 тыһ. тонна цемены ылан, анал үс баржаннан тиэйтэрэн аҕалтарбыппыт. Кэлин бетоннааһын үлэтэ тэтимирбитэ, 1983 сылга диэри 14 км уулусса бетоннаммыта.
Тырааныспар бары көрүҥэ сайдыбыта. Сунтаар авиапордун түһэр-тахсар балаһатаа улахан самолету ылар ирдэбилгэ эппиэттиир гына кэҥэтиллибитэ. Авиапорт начальнига П.В. Сылгытов сатабыллаах үлэтинэн оройуон киинин тэрилтэлэрин тиэхиньикэлэрэ аэропорт балаһатын тутууга көмөлөспүттэрэ. АН-2 самолеттар нэһилиэктэргэ үксүлэригэр көтөллөрө.
Автобустар үлэлэрэ аан бастаан тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ автотранспортнай управлениетын көмөтүнэн 10 автобус бэриллибитэ. Элбэх нэһилиэккэ, ол иһигэр икки уһук нэһилиэккэ бастайааннай автобуһунан сырыы олохтоммута. Ити кэмҥэ АТК-ны салайбыт П.Я. Федоров уонна Г.И. Бережкова кыһаллан-мүһэллэн үлэлээбиттэрэ.
Сайыҥҥы бириэмэҕэ Бүлүү өрүскэ трамвайынан Ньурбаттан Бүлүүчээҥҥэ диэри сырыы расписание быһыытынан олохтоммутун нэһилиэнньэ улаханнык биһирээбитэ.
Былаан да, толкуй да үгүс этэ. Ону оҥорорго уонна олоххо киллэрэргэ исполком бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Б.Г. Игнатьев, райплан бэрэссэдээтэлэ И.Н. Самсонов оруолларын ордук тоҕоһолоон бэлиэтиэм этэ. Кинилэр үлэҕэ дьулуурдара, сүбэлэһиллибит дьаһал тахсыбыт боппуруостарын туһааннаах сулууспаларынан, тэрилтэлэринэн толотторууга ыйыыны-кэрдиини түргэнник тириэрдэллэрэ, миэстэтигэр көрөн-истэн туолуутун кытаанах хонтуруолга туталлара боппуруостар быһаарыллыыларын түргэтэтэрэ.
Райсовет исполкомун сэбиэдиссэйдэриттэн ордук таһаарыылаахтык үлэлээбиттэринэн үөрэх салаатын сэбиэдиссэйин И.С. Ивановы, доруобуйа харыстабылын салайбыт оройуон кылаабынай бырааһын М.А. Зедгенидзеваны чорботон бэлиэтиэм этэ.
Биллэн турар, бүддьүөтү оҥоруу, ону көмүскээһин оройуон сайдыытын быһаарара. Ол эппиэттээх дуоһунаска үп отделын сэбиэдиссэйдэрэ бастаан Г.С. Сергеев, онтон М.И. Васильев мин эрэлбин толорбуттара – сыл аайы оройуон бүддьүөтэ улаатарын, сөпкө ороскуоттанарын ситиһэрбит. Култуура отделын сэбиэдиссэйдэрэ Д.Н. Григорьев, Н.Е. Тимофеев, социальнай харалта отделын сэбиэдиссэйэ А.К. Герасимов айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. Биир саамай уустук салааны – хомунаалынай хаһаайыстыбаны салайыыга В.И. Сорокоумов, В.И. Иванов, Н.Я. Иванов эбээһинэстэрин кыайа-хото туппуттара. Тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнигынан араас кэмнэргэ С.И. Семенов, Ю.Е. Иванов, М.Г. Павлов олохтоохтук, кэскилээхтик үлэлээбиттэрэ.
Онтон сэбиэттэр тэрийэр – маассабай үлэлэрин тупсарыыга, улахан уопуттаах советскай үлэһит С.И. Васильев уонна уруккута партийнай үлэһит А.И. Иванов кыһаллан үлэлээбиттэрэ.
Мин ол саҕанааҕы оройуон сайдарыгар улахан өҥөлөөх, уопуттаах партийнай үлэһиттэр тустарынан дириҥ ытыктабылынан ахтабын. ССКП райкомун сэкирэтэрдэрэ П.К. Яковлев, В.М. Егорова, П.С. Иванов, Ю.И. Попов, райком отделын сэбиэдиссэйдэрэ Н.С. Егоров, А.Е. Самойлов, А.И. Афанасьев, А.Н. Афанасьев, норуот хонтуруолун сэбиэдиссэйэ К.А. Иванов өйдөһөн, өйөһөн, биир санаанан салайтаран үлэлээбиппит.
Сунтаарга гражданскай оборона штабын үөрэҕэр. 1976 с.
Мин өйдүүрбүнэн 1970-с, 80-с сылларга оройуон социальнай-экономическай, култуурунай, уопсастыбаннай олоҕор сайдыы өттүгэр сэргэх хамсааһыннар тахсыбыттара. Ону кэрэһэлиир түгэннэри уонна сайдыы иһин туруулаһан, таһаарыылаахтык үлэлээһини тэрийсэн, оройуон сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит биирдиилээн дьон туһунан өйдөөн хаалбыппынан аҕынным. Кинилэр сырдык ааттара умнуллан хаалбатын.
Сунтаар ыһыаҕар суруйааччылары кытта: Эдуард Соколов, Леонид Попов дьиэ кэргэнинээн, Николай Давыдов, Иннокентий Семенов. 1980 с.
Ол кэмнээҕи үлэни тэрийээччилэр киһи быһыытынан сэмэй буолааччылар, ол эрээри дуоспуруннаах, ырааҕы ыраҥалаан көрөр, киэҥник толкуйдуур этилэр. Хаһаайыстыбаннай салайааччылар производствоны тэрийии кистэлэҥнэрин, экономика боппуруостарын дириҥник билэллэрэ. Хонтуораҕа «бүгэн» олорбокко, ханна производство баар сиригэр сылдьан, үлэһит дьоҥҥо сүбэлээн, наада буоллаҕына сөптөөх ирдэбили олохтоон «тыыннаах» салайар үлэни ыыталлара, үлэһит дьон санаатын түмэллэрэ, норуот ытыктабылынан туһаналлара. Кинилэр төрөөбүт дойдулара сайдарын туһугар билиилэрин-көрүүлэрин, сатабылларын бүүс бүтүннүү ууран туран үлэлииллэрэ.
Мин урукку олохтон быһа тардан, ааспыт олох, үлэ тэрээһинин үтүө өрүттэриттэн сэмэйдик ыччат дьоҥҥо, салайааччыларга тириэрдэбин, баҕар туһалаах буолуон сөп.
Климент ИВАНОВ СӨ бочуоттаах олохтооҕо, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ
Хаартыскалар: Климент Егорович Иванов тус архыыбыттан