Бу хаары типтэрии (снегозадержание) буолбатах, олох атын үлэ. Хаары чиҥэттэххэ (уплотнение) тыал-хаар уутун салгыҥҥа, халлааҥҥа көтүтэн кэбиспэт.
Хаар уута буорга кырыска түһэн, от-бурдук үчүгэйдик үүнэр. Бу ис хоһоонун сөпкө өйдүөххэ наада. Саас ириэнэххэ тыраахтар тоҥуу хаарынан мас соһон бардаҕына, ол суолун устун бастакы күөх от онно эрдэлээн үүнэр. Ити аата мас хаары ыга баттаан чиҥэтэн барбыт. Ол иһин хаар уута тыалга паар буолан көппөтөх, буорга-кырыска түспүт. Ол иһин манна күөх от эрдэлээн үүммүт. Итини тырахтарыыстар көрөллөр, билэллэр. Ити аата хаары анаан-минээн чиҥэтэн биэрдэххэ күөх оту эрдэлээн үчүгэйдик үүннэриэххэ сөп эбит.
Ону айылҕа бэйэтэ көрдөрөр, дакаастыыр.
Каток
Сиэйэлкэ кэннигэр холбонор буору чиҥэтэр катоктар бааллар. Онон хаары чиҥэтэр бэрт табыгастаах. Кулун тутар ортотуттан муус устар 20-25 күннэригэр диэки хаары хаста да катоктуохха наада. Маны күн-дьыл туругуттан көрөн оҥороҕун. Хаар түстэ да катоктаан чиҥэтиэххэ наада. Манна сүрүн албаһа тыал хаар уутун салгыҥҥа көтүтүө суохтаах.
Лоток
Маҕаһыыҥҥа тимир илиистэр атыыланаллар. 250 см усталаах, 125 см туоралаах, 1 мм, 2 мм, 3 мм, 4 мм халыҥнаахтар. 2 мм халыҥнаах тимир илиистэн лоток оҥоробут. Лоток кытыытын үрдүгэ 20 см, илин өттө сыарҕа сыҥааҕын курдук ньылаҕар. Манна үрдүгэр хаары ыга баттыыр гына таһаҕас тиэйэбит. Тиит чууркаларын, балбааҕы, кумаҕы, тааһы тиэйиэххэ сөп.
Лоток кэтитэ 210 см буолар, 5 лоток кэтитэ 10 м 50 см буолар, 6 лоток кэтитэ 6 м 30 см буолар. Манан кулун тутар уонна муус устар ыйдарга хаары күн-дьыл туругуттан көрөн хаста да чиҥэтэн биэрэбит.
Дарал
Икки метр усталаах сиэрдийэ ылабыт. Манна 20 см суоннаах, 150 см уһуннаах биилкэ мастары баайабыт, сайыҥҥы от кэбиһэр тэрил курдук. Биилкэ уһугун икки өттүттэн хаптаччы охсон үс муннук клин курдук буолар. Оччоҕо хаары икки аҥы хайа анньан кэлэн барар. Биилкэ уһугуттан 20 см тэйэн моойдуубут (канатка). Онно быаны кистии баайабыт, оччого хаарга аалсыбат, быстыбат. Биилкэлэр икки ардылара 15-20 см буолар. Ити аата биир даралга 5-6 биилкэ киирэр.
5 даралы холбоотоххо уопсай кэтитэ 10 м буолар. 3 дарыл кэтитэ 6 м буолар. Манан кыһын саҥа дьылга дылы саатар биирдэ хаары тиктэриэххэ наада. Онтон тохсунньуга, олунньуга, кулун тутарга погодаттан көрөн хаста да хаары тиктэриэххэ наада. Манна суолах хаар түһэн кыраһалаан тыалынан тибэн туолар. Ол туоларын көрөн хос саҥаттан суолахтаан биэрэн иһиэххэ наада. Маннык гынан кыһын устата бэрт элбэх хаары хонууга бааһынаҕа мунньуохха, чиҥэтиэххэ сөп. Кулун тутар бүтүүтэ муус устар саҥатыгар хаары хотуттан соҕуруу туһаайан суолахтыыбыт. Оччоҕо сарсыарда күн намыһах кэмигэр, суолах истиэҥкэтин уун утары перпендикулярно туруору тыган хаары күүскэ сылытар, уулларар. Киэһээ өттүгэр аны биир өттүттэн эмиэ итинник күүскэ сылытар, уулларар.
Суолахтаах хаар иэнэ көнө ньуурдаах хаартан балтараа төгүл улахан. Маннык гынан суолахтаах хаары күн устата күүскэ сылытан түргэнник уулларабыт. Манна тыала суохха хаар уутун үксэ тута буорга түһэр, сир эрдэ хараарар. Оччоҕо күөх от уонча хонук эрдэлээн үүнүөҕэ.
От ыйын биэс-уон чыыһылатыгар диэри бастакы оттооһун бүтэр, онтон кэлин сайына үчүгэй буоллаҕына, балаҕан ыйыгар иккистээн оттуохпут. Маннык гынан икки үүнүүнү ылыахпытын сөп.
Бу биһиги холкутук кыайар кыра ороскуоттаах үйэбит буолар. Бу ньыманан эрэ сыл аайы кыстыыр оппут баар буолуо.
Ат дарала
Акка сөптөөх синньигэс чэпчэки дарал оҥоруохха наада. Олгуобуйалаах сыарҕа курдук көлүллэр. Аты үҥүүрдээн мииннэ сылдьаҕын. Тыһа быстыбатын диэн атаҕын таҥаһынан эрийэҕин. Маннык дараларынан кыһын, саас хаары сыалахтаан типтэрэҕин, чиҥэтэҕин. Манна элбэх хаар мунньуллуо. Муус устарга хаары хотуттан соҕуруу суолахтаан эрдэ ууллараҕын. Манна күөх от уонча хонук эрдэ үүнүөҕэ. Бу сылгы мэччирэҥэр олус туһалаах. Ордук саас төрөөбүт биэлэргэ олус туһалаах буолара чуолкай. Сылгы хаһаайыстыбаларыгар бу олус туһалах ньыма буолуо.
Бааһынаны, оҕуруоту тупсарыахха
Адьас күһүн сир үрдэ чэрчийэ тоҥор буолан эрдэҕинэ бааһынаны диискэлиэххэ наада. Оҕуруоту эмиэ бу кэмҥэ фрезалыахха наада. Оччоҕо көпсөккөй буор (пористая структура) чиҥээбэккэ, дьиппинийбэккэ сахсаххайдыы тоҥон хаалыа.
Оччоҕо сааскы хаар уутун губка курдук оборон ылыа. Оччоҕо сииктээх буорга бурдук да, оҕуруот аһа да өлкөмнүк үүнэрэ чуолкай. Маннык үлэ сыл аайы оҥоһуллар буоллаҕына буор-кырыыс өрүү сииктээх буолан курааҥҥа да бэриммэт буолуо. Сыл аайы кыстыыр оппут оҕуруоппут аһа баар буолуо. Россия сиригэр барытыгар хаар түһэр. Онон бу ньыма бүтүн Россия үрдүнэн тарҕаныан сөп.
Билигин аан дойдуга сир үрдүгэр почва эрозията күүскэ бара турар диэн кэпсииллэр. Почва эрозията билигин саамай күүскэ Америкаҕа (США) бара турара биллэр. Аны уонча сылынан Америка (США) бородууксайаны атын сиртэн атыылаһар буолар чинчилээх. Онтон биһиэхэ Россияҕа хаар уутун сөпкө туһанан почваны эрозияттан көмүскүүр, харыстыыр кыахпыт толору баар.
Ити аата хаар уутун сөпкө, сатаан туһаныы улахан стратегическай суолталаах буолан тахсар эбит.
Михаил ТИМОФЕЕВ, СӨ бастыҥ айааччыта, Амма-Дьокуускай